جنگل ارسباران؛ موزه حیات‌وحش ایران

امروز می‌خواهیم راهی جنگل‌های ارسباران شویم. ناحیه‌ای جنگلی، کوهستانی و وسیع در جنوب رود ارس. منطقه‌ای به وسعت 164 هزار هکتار که به موزه حیات‌وحش ایران شهرت یافته است. نام اصلی آن قره‌داغ یا آراز بوده و در نیم قرن اخیر به این نام تغییر یافته است. بخشی از جنگل‌ های ارسباران درست مانند جنگل ابر شاهرود و پلنگ دره شیرگاه مازندران، از نوع جنگل‌های هیرکانی بوده و در انتظار ثبت جهانی هستند. ارتفاع زیاد از سطح دریا باعث شده آب‌و‌هوای جنگل ارسباران حتی در تیر و مرداد بسیار خنک و مطبوع باشد و این موضوع آن را به یکی از مقاصد خنک گردشگری در تابستان تبدیل کند. با هومسا همراه شوید تا ببنیم جنگل‌ ارسباران کجاست؟

درباره جنگل ارسباران چه می‌دانید؟

این جنگل‌ها یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین مناطق جنگلی ایران و حتی جهان به شمار می‌رود. جنگل ارسباران در میان کوه‌های سر‌به‌فلک‌کشیده قرار گرفته و به همین دلیل به آن “قره‌داغ” می‌گویند، یعنی جایی در دل کوه‌های فراوان.

حدود 70 هزار هکتار از زمین‌های آن در یونسکو به عنوان “ذخیره‌گاه زیست‌کره” به ثبت رسیده است. آب‌و‌هوای جنگل ارسباران از اقلیم مدیترانه‌ای، خزری و قفقازی تاثیر پذیرفته و با بخش‌های دیگر ایران تفاوت‌هایی دارد. جویبارهای ارسباران به لطف طبیعت و بارش فراوان برف همیشه پر آب هستند.

طبیعت بکر و دست‌نخوره این جنگل‌ها در کنار پوشش گیاهی و جانوری غنی، دارای آثار تاریخی فراوانی از جمله قلعه بابک و چندین قلعه دیگر هستند. شاید در ایران کمتر منطقه جنگلی را پیدا کنید که این‌ همه قلعه و دژ در آن ساخته شده باشد.

در دامنه‌ها و قسمت‌های جنوبی‌تر آن هم شاهد ییلاق‌های سرسبز و زیبایی هستید که مورد استفاده ایل‌هایی مانند ایل بزرگ بسطاملو قرار می‌گیرند و از جاذبه‌های گردشگری ارسباران در فصل تابستان محسوب می‌شوند.

ارسباران از گذشته تا به امروز

در طول تاریخ، جنگل ارسباران گاه به تاثیر از رودخانه ارس با نام “آراز”، “ارسبار”و “آرازبار” شناخته می‌شد و گاه نام خود را از کوه‌های پر ابهت منطقه به امانت گرفته است و از آن به “قره داغ” یا “قراچه داغ” یاد می‌شود.

توصیف زیبایی‌های آن را باید در نوشته‌های یاقوت حموی جستجو کرد که 800 سال پیش درباره انار و انجیر و انگور منطقه نوشته و از دلاوری‌ و جانفشانی‌های بابک خرمدین در دفاع از میهن نوشته است.

در گذشته این جنگل‌ها به محدوده‌ای بین جلفا تا مغان و کوه‌های سبلان گفته می‌شد، اما امروزه متاسفانه به دلیل تخریب‌های گسترده‌ای که صورت گرفته، از این بخش وسیع تنها منطقه‌ای کوچک باقی‌مانده که به حد فاصل شهرستان‌های کلیبر، ورزقان و اهر محدود شده است. هرچند درباره تاریخچه آن نمی‌توان به طور دقیق اظهار نظر کرد اما همین‌ که بخشی از جنگل‌ ارسباران جزو جنگل‌های هیرکانی به حساب می‌آید خود گواه تاریخچه چند میلیون ساله آن است.

حیوانات جنگل ارسباران

تنوع جانوری در این ناحیه به حدی زیاد است که به آن موزه حیات‌وحش ایران گفته می‌شود. در این جنگل‌ها 220 گونه پرنده، 38 گونه خزنده، 5 گونه دوزیست، 22 گونه ماهی و 48 گونه پستاندار زندگی می‌کنند که از انواع آن‌ها می‌توان به کل، بز، گراز و خرس قهوه‌ای اشاره کرد.

اگر می‌خواهید مرغ قفقازی، قره خروس قفقازی، قرقاول و کبک و انواع پرنده کمیاب دیگر را ببینید حتما سری به اینجا بزنید. به تازگی از ارسباران برای حفظ و احیای نوعی آهو(مارال) کمک گرفته شده است. این حیوانات زیبا از جنگل گلستان به این منطقه انتقال داده شده‌اند.

پوشش گیاهی جنگل ارسباران

تنوع پوشش گیاهی اینجا دست کمی از تنوع حیوانی آن ندارد. 15 درصد از گونه‌های گیاهی کل ایران را در این منطقه می‌توانید ببینید. زمانی که در جنگل قدم می‌زنید از میان درختانی چون بلوط، کیکم، انار، زرشک وحشی، سیب، گلابی، بوته‌های تمشک و زغال‌اخته عبور خواهید کرد. درختانی چون کرب، داغداغان، زبان گنجشک، اوری، سماق، بلوط و گیلاس‌وحشی نیز در جنگل ارسباران به وفور یافت می‌شوند. این درختان از نوع پهن برگ بوده و ترکیبی از درختان منطقه مرطوب شمال و نیمه خشک جنگل‌های زاگرس هستند.

میوه سماق توسط محلی‌ها جمع‌آوری، خشک و آسیاب می‌شود که هم مصرف خوراکی دارد و هم برای رنگرزی از آن استفاده می‌شود. جمع‌آوری سماق در بین روستائیان با جشن و شادی همراه است. با این وجود گیاه بومی منطقه، بوته‌ای وحشی است با میوه‌هایی ترش به نام “قره‌قات” که نوعی زرشک کوهی محسوب می‌شود. این میوه در اواسط تابستان آماده خوردن هستند.

در ارسباران بیش از 250 نوع قارچ می‌روید. یکی از گران‌قیمت‌ترین انواع قارچ‌‌ها قارچی سیاه‌و‌سفید به نام دنبلان است که در ارسباران و خصوصا اطراف روستای دریلو به وفور یافت می‌شود.

گفته می‌شود از 2 هزار و 400 گونه گیاهی مختلفی که در آذربایجان شرقی شناسایی شده‌اند، هزار و 400 گونه آن در جنگل‌ ارسباران می‌رویند. از این تعداد 46 درصد دارای کاربرد دارویی، 20 درصد زینتی و 17 درصد کاربرد خوراکی دارند. باقیمانده گیاهان نیز بیشتر جنبه تامین علوفه، 10 درصد گیاهان حافظت شده و 5 درصد نیز صنعتی هستند.

خوشبختانه مسئولین وقت برای سپاس و قدردانی در مقابل این‌ همه سخاوت و دست‌و‌دلبازی، تصمیم گرفتند تا برای محافظت از این منطقه، آن را در لیست مناطق محافظت شده قرار دهند تا در مقابل بهره‌برداری‌های شخصی در امان بماند. این اتفاق خوشایند پس از تلاش‌های فراوان در سال 1352 رقم خورد.

بیشتر بخوانید: موزه روستایی گیلان

آب‌و‌هوای جنگل ارسباران

موقعیت ویژه اقلیمی این جنگل‌ها و قرارگیری در ارتفاعات باعث شده، آب‌‌و‌‌هوای جنگل ارسباران حتی در تابستان دمایی بالاتر از 26 درجه را تجربه نکند. به طور میانگین در ارسباران سالانه 461 میلی‌متر بارش وجود دارد که اغلب اوقات به شکل برف است. علاوه بر این، پدیده‌ای به عنوان مه-بارش نیز بر تامین آب منطقه تاثیرگذار است. این پدیده باعث می‌شود در بیشتر اوقات، توده‌ای مرطوب و حجیم، بخش بزرگی از منطقه را پوشش دهد.

جاهای دیدنی جنگل ارسباران

از آثار تاریخی موجود در منطقه می‌توان به قلعه‌ بابک، پشتو، جوشین، بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری و قصر آئینه‌لو اشاره کرد. همچنین سه کلیسای آینالو، وینق و ناپشته با قدمت صد ساله خود، جزو آثار ارزشمند منطقه محسوب می‌شوند. قلعه بابک بر بلندای کوهی بلند و از سنگ ساخته شده و از سه طرف به پرتگاه‌هایی غیرقابل نفوذ محدود شده است. این قلعه داستان‌هایی از دلاوری‌ها و جانفشانی‌های بابک خرمدین، سردار ایرانی و یارانش را بازگو می‌کند.

اما درختان سر‌به‌فلک‌کشیده‌ای که در مه فرو می‌روند و قلعه‌های ساخته شده در اتفاعات تنها مناظر زیبای جنگل‌ ارسباران نیستند. در پایین دست این منطقه ییلاق‌هایی سرسبز و زیبا وجود دارند که معمولا توسط عشایر مورد استفاده قرار می‌گیرند، سالانه گردشگرانی بسیاری برای کمپینگ به این ییلاق‌ها وارد می‌شوند.

سفر به این ییلاق‌ها فرصتی در اختیارتان می‌گذارد تا از نزدیک با فرهنگ و شیوه زندگی عشایر آشنا شوید. ییلاق ایل بسطاملو در حد فاصل روستای شجاع‌آباد و قلعه بابک و همچنین کوه‌های روستای علی‌آباد، چپرلی و آقداش از جمله این ییلاق‌ها هستند. در ییلاق ایل بسطاملو 23500 نفر زندگی می‌کنند. آب‌و‌هوای جنگل ارسباران  به حدی خنک است که حتی در شب‌های تابستان باید از پتو استفاده کنید.

 چه چیزی می‌تواند از خوابیدن زیر یک پتوی گرم و نرم آن‌ هم در هوای سرد کوهستان لذتبخش‌تر باشد. برای کامل کردن این رویا، کافیست گرگ‌و‌میش صبح از خواب بیدار شوید و با یک لیوان چای داغ به تماشای طلوع آفتاب بنشینید.

چگونه به جنگل ارسباران برویم؟

جنگل در بخش‌های شمالی آذربایجان شرقی واقع شده است و از دیدنی‌های کلیبر به حساب می‌آید. برای رفتن به این منطقه می‌توانید هم از هواپیما استفاده کنید و هم از قطار و خودروی شخصی.

• مسیر هوایی: ابتدا با هواپیما خود را به تبریز برسانید و سپس با اجاره یک خودرو سواری به حریم ارسباران وارد شوید.
• مسر ریلی: اگر به هیجان سفر با قطار علاقه بیشتری دارید، با رزرو بلیط جلفا یا تبریز خود را به یکی از این دو شهر برسانید و سپس با اجاره خودروی سواری به سمت جنگل‌های ارسباران حرکت کنید.
• مسیر جاده‌ای: سفر با خودروی شخصی نیز لذت خاص خود را دارد. می‌توانید هرجایی که اراده کردید، توقف کنید و ساعتی را به استراحت و تفریح بپردازید. نزدیک‌ترین شهر به ارسباران، کلیبر است. بنابراین اول راهی تبریز شده و بعد به سمت کلیبر حرکت کنید. این شهر با مرکز جنگل‌ ارسباران 47 کیلومتر فاصله دارد و برای رسیدن به آن یک ساعت و 24 دقیقه زمان نیاز دارید.

اقامت و کمپینگ در ارسباران

تعدادی زیادی از طبیعت‌گردان حرفه‌ای در جنگل و ییلاق‌های پایین دست جنگل چادر می‌زنند، اما برای کسانی که تنها سفر می‌کنند و یا کسانی که امکانات یک کمپینگ حرفه‌ای را در اختیار ندارد بهتر است از اقامتگاه‌های شهر کلیبر استفاده کنند. برای اجاره ویلا و سوئیت در کلیبر وارد وب سایت هومسا شوید.

کلام آخر

جنگل های ارسباران در کنار زیبایی‌های منحصر به فرد خود، از نظر زیستگاهی منطقه بسیار ارزشمندی محسوب می‌شوند. محافظت از این آب‌و‌خاک وظیفه انسانی همه ماست خصوصا در شرایط خشکسالی کنونی که آتش‌سوزی‌های گاه‌و‌بیگاه باعث تخریب این منابع ارزشمند می‌شوند. پس در سفر به ارسباران در کنار لذت از مناظر زیبا و قدم‌زدن در هوای دل‌انگیز آن سعی کنید از روشن‌کردن آتش خودداری کنید یا حداقل قبل از ترک منطقه از خاموش‌بودن آتش مطمئن شوید.