شهر زیرزمینی نوش آباد؛ شهری با ساختار نظامی و دفاعی

1800 سال به عقب برگردید و لحظه‌ای را تصور کنید که دشمن از دیواره‌ها و حصارهای شهر عبور می‌کند و خود را به کوچه پس کوچه‌های شهر می‌رساند. هر کسی را که ببینند از دم تیغ می‌گذرانند و اموالش را به سرقت می‌برند. در این لحظه تنها چیزی که به آن نیاز دارید، پناهگاهی است که بتواند از خانواده و اموال شما محافظت کند. شهر زیرزمینی نوش آباد از جاهای دیدنی کاشان، که به آن شهر زیرزمینی اویی هم گفته می‌شود، برای چنین لحظاتی طراحی و ساخته شده است. شروع ساخت این شهر به دوره ساسانیان باز می‌گردد اما در دوره‌های بعد گسترش یافته است. وجود چنین پناهگاه‌هایی نشان می‌دهند که ایران همواره به عنوان منطقه‌ای استراتژیک‌ مورد تاخت‌وتاز بیگانگان بوده است. پناهگاه‌هایی مانند شهر زیرزمینی نوش آباد یا غار کرفتو گواه این ادعا هستند.

ویژگی‌های منحصر به فرد شهر زیرزمینی نوش آباد

از این شهر به عنوان یکی از بزرگترین نمونه‌های معماری دستکند جهان هم یاد می‌شود. علاوه بر این شهر زیرزمینی نوش آباد با 15000 متر مربع وسعت، یکی از بزرگترین شهرهای زیرزمینی دنیا محسوب می‌شود که در ساخت آن از یک ساختار نظامی و دفاعی استفاده شده است. هرچند وسعت آن ممکن است بیش از این میزان باشد. از دیگر شگفتی‌های مورد اشاره شهر زیرزمینی نوش آباد، سیستم تهویه هوا، راه‌های ورودی و خروجی و همینطور در نظر گرفتن روش‌های‌هایی برای دفاع از اهالی شهر در برابر نفوذ دشمنان است.

آشنایی با مخفیگاهی امن به نام شهر زیرزمینی نوش آباد

شهر زیرزمینی نوش آباد با 15000 متر مربع وسعت مجموعه‌ای از اتاق‌ها، راهروها، چاه‌ها و کانال‌های ارتباطی متعددی است که در عمق 4 تا 18 متری زمین و به منظور محافظت از جان و مال مردم در مواقع حمله دشمن کنده شده‌اند. در واقع این شهر محل دائمی برای زندگی نبوده است و تنها زمان حمله دشمن مورد استفاده قرار می‌گرفته است این شهر در 3 طبقه ساخته شده است. طبقه اول از دالان‌هایی تو در تو و با ارتفاع و عرض‌های متفاوت ساخته شده که بیشتر به منظور گمراه کردن دشمن طراحی شده است. طبقه دوم و سوم، پناهگاه و محل ذخیره مواد غذایی بوده است.

موقعیت شهر به گونه‌ای است که به آب کافی هم دسترسی داشته باشند. با توجه به جنس خاک منطقه و همین‌طور آثار حکاکی روی دیوارها نشان می‌دهد که احتمالا تمام فضاهای شهر توسط ابزار تیزی مانند الماس و توسط مقنی‌های ماهر کنده شده‌اند. نکته جالب اینجاست که تمام بخش‌های شهر هنوز به طور کامل بررسی نشده و به احتمال زیاد وسعت آن چیزی بیش از 15000 متر مربع باشد.

جزئیات ساختاری شهر

در زمان حمله دشمن، ساکنان شهر خود به را ورودی‌های شهر می‌رساندند، این ورودی‌ها شبیه به ورودی چاه ساخته شده بودند. آخرین نفری که وارد چاه می‌شد، درپوش چاه را می‌بسته تا دشمن متوجه آن نشود. در سرتاسر راهروها محل‌هایی برای چراغ‌های پیه‌سوز تعبیه شده بود که با روشن‌کردن آنها فضای تاریک شهر روشن می‌شده است. بعد از عبور از راهروهای طبقه اول، چراغ‌ها خاموش می‌شدند تا دشمن نتواند وجود چنین راهروهایی را در انتهای چاه تشخیص دهد.

این ورودی به شکل “ل” طراحی شده‌اند به گونه‌ای که با رسیدن به انتهای چاه و طی‌کردن بخشی به صورت خم و خوابیده باید مجددا از طریق یک تونل یه سمت بالا حرکت کنید. این تونل 3 تا 5 متر ارتفاع دارند که به آن چاهک گفته می‌شود. با رسیدن به انتهای چاهک، تازه وارد طبقه اول می‌شدند. این نوع طراحی ورودی، توانایی ساکنان برای دفاع از شهر در شرایط نفوذ دشمن به ورودی را نیز افزایش می‌داد. حتی برای شرایطی که ممکن بود دشمن اقدام به برافروختن آتش در ورودی کند نیز تدابیری اندیشیده شده بودند. تخته‌سنگی به اندازه ورودی چاه برای مسدودکردن آن همیشه در محل وجود داشته تا در صورت ورود دود، دریچه بسته شود.

راهروهای طبقه اول هم به صورت کاملا پیچ‌در‌پیچ طراحی شده‌اند به طوری که حتی در صورت نفوذ دشمن، امکان پیداکردن طبقات دوم و سوم بسیار غیر محتمل بوده است. این راهروها فقط قابلیت عبور یک نفر را داشتند، حتی در برخی قسمت‌ها باید با شکل خم و یا سینه‌خیز راهروها طی می‌شدند به همین دلیل، دشمن قابلیت تعقیب ساکنان را نداشته و به راحتی می‌توانستند دشمن را شکست دهند. در برخی از قسمت‌ها شاهد ایجاد تله‌های دفاعی و مخفی گاه‌هایی در دل دیوارها برای دورزدن دشمن هستیم. همه چیز برای یک دفاع جانانه آماده بوده است.

دوراندیشی در خصوص دفاع از شهر زیرزمینی نوش آباد تنها نکته جالب طراحی شهر نیست. قرارگیری در چنین عمقی نیاز به بررسی‌های دقیق در خصوص جریان تازه هوا در تونل‌ها و راهروها داشته است. این شهر از یک سیستم تهویه هوای بسیار پیشرفته برخورددار است و آن را مدیون دانش مقنی‌های آن دوران است. وجود چاه‌های “ل” مانند که از سطح زمین آغاز می‌شوند و به صورت عمودی به عمیق‌ترین نقطه شهر می‌رسند، باعث رسیدن هوا و جریان آن در تونل‌ها می‌شود. برای خنک کردن راهروهای شهر، دیواره‌ها را در جوار جریان آب قنات ساخته‌اند.

طبقات دوم و سوم برای اسکان موقت اهالی شهر ساخته شده‌اند. در این بخش شاهد وجود اتاق‌هایی هستیم که فاقد درب ورودی هستند. اتاق‌هایی جهت ذخیره آذوقه، سالن اجتماعات و فضاهایی هم به عنوان سرویس بهداشتی در نظر گرفته شده‌اند.

راهنمای ورود به شهر زیرزمینی اویی

اگر برای بازید از این جاذبه تاریخی وارد شهر کاشان شدید، می‌توانید از دو ورودی مختلف وارد شهر زیرزمینی شوید. این دو ورودی مجزا هستند و به هم ارتباطی ندارند. یعنی اگر از یک ورودی وارد شهر شوید، برای ورود از طریق ورودی دوم، باید از شهر خارج شوید. دلیل این جدایی، جاری شدن سیلاب و تخریب‌های صورت گرفته در شهر هستند. ورودی اول در عمق 11 متری و ورودی دوم در عمق 12 متری از سطح زمین قرار دارند. در هر دو ورودی شاهد وجود چاه‌های ارتباطی طبقات و کانال‌های ورودی هوا هستیم.

ورود از طریق آب انبارهای چاله سی

امروزه ورود به شهر از طریق آب انبارهایی صورت می‌گیرد که دارای 40 پله با شیپ تند هستند. این آب انبارها تا 40 سال پیش هم مورد استفاده قرار می‌گرفتند و هیچ ارتباطی هم به شهر زیرزمینی نداشتند، اما برای دسترسی راحت‌تر به شهر، ارتباطی بین ورودی اصلی شهر و آب انبارها ایجاد کردند تا از پله‌های آب انبار برای رسیدن به آن استفاده شود. هر دو آب انبار دارای قدمتی برابر با 500 سال هستند و تاریخ ساخت آن‌ها به دوره صفویه بر می‌گردد.

در این آب انبارها درست مانند سایر آب انبارهایی که در مناطق کویری ایران ساخته شده‌اند، از نمک و آهک برای گندزدایی آب استفاده می‌کردند. بادگیرهای تعبیه شده در دو طرف مخزن آب، باعث خنک شدن آب می‌شد و زغال آویزان شده از سقف آب انبار نیز نقش از بین برنده بوی آب را داشته است. در ساخت آب انبارها از ملات ساروج استفاده می‌کردند تا در برابر رطوبت مقاومت بالایی داشته باشد. خاصیت این ملات که از ترکیبی از سفیده تخم مرغ، آهک، خاکستر، خاک رس، ماسه و الیاف لویی که معمولا پشم شتر، موی بز یا موی انسان ساخته می‌شد، این است که در برابر رطوبت مقاومت آن بالاتر می‌رود. در گذشته از این ملات در ساخت پل هم استفاده می‌کردند.

ضخامت دیوارها در این آب انبارها با توجه به شکل پایه آن متفاوت است. این موضوع به میزان فشار وارده به دیوارها در اشکال مختلف مربوط می‌شود. آب انبار ورودی اول شهر زیرزمینی، گرد است به همین دلیل فشار زیادی به بدنه وارد می‌کند. به همین دلیل ضخامت دیوارها در آن نیز بیشتر است. اما انبار ورودی دوم به شکل چند ضلعی طراحی شده و ضخامت دیوارها در آن کمتر است.

هر دو ورودی شهر زیرزمینی نوش آباد به فاصله زمانی چند سال و به صورت کاملا اتفاقی در جریان حفر چاه در منازل مسکونی مردم کشف شدند. یکی از ورودی‌ها به یک فضای سوئیت مانند ختم می‌شود. وجود فضایی برای نگهبانی و شکل و شمایل این سوئین نشان می‌دهد که این محل برای اسکان موقت یک شخص مهم طراحی شده است. این ورودی به دلیل فضای محدود و رطوبت بالا کمتر به روی بازدیدکنندگان باز است. اگر در تعطیلات نوروز یا زمان گلابگیری به کاشان سفر کنید احتمال اینکه بتوانید از این بخش از شهر زیرزمینی بازدید کنید بیشتر است.

اما ورودی دوم تقریبا در تمام طول سال باز است. اینجا جایی است که می‌توانید با تمام وجود احساس کسانی که هنگام حمله مغول و… به اینجا پناه برده‌اند را احساس کنید. راهرویی که وارد آن خواهید شد 120 سانتی‌متر ارتفاع دارد و مجبور هستید با حالت خمیده آن را طی کنید. در طول مسیر فضاهایی را خواهید دید که با هدف ایجاد سرویس بهداشتی تراشیده شده‌اند. کمی جلوتر ارتفاع سقف راهروها با 170 تا 180 سانتی‌متر خواهد رسید. در ادامه با یک دو راهی مواجه خواهید شد. سمت راست دو راهی سکونتگاه خانواده‌ها است که به شکل اتاق‌هایی روبه‌روی هم و بدون در ایجاد شده‌اند. روی دیوارها هنوز محل قرارگیری پیه‌سوزها وجود دارند. به انتهای مسیر که برسید چاهی عمودی خواهید دید که در واقع مسیر ارتباطی با طبقه بالاتر است. سمت چپ دو راهی هم محل ذخیره آذوقه بوده است.

تاریخ پر فراز و نشیب شهر زیرزمینی نوش آباد

تاریخ ساخت این شهر به دوران ساسانی باز می‌گردد، اما در زمان سلجوقیان، صفویان و قاجار و طی مدت 500 سال تکامل یافته است. دلیل شکل‌گیری چنین پناهگاه‌هایی، وجود غارتگران و دشمنانی بوده که به روستاها و شهرهای پر رونق آن زمان حمله می‌کردند. به مرور زمان این شهر به دست فراموشی سپرده شد به طوری که حتی اهالی شهر نوش‌آباد نیز از وجود چنین شهر با عظمتی در زیر خانه‌های خود بی‌خبر بودند. تا اینکه چندین بار اهالی در هنگام حفر چاه با این شهر زیرزمینی برخورد کردند اما به تصور اینکه این راهروها، مربوط به یک قنات قدیمی هستند، توجهی به آن نشد. تا اینکه دو ورودی آن کشف شدند.

با بررسی اشیا پیدا شده مشخص شد که شهر زیرزمینی نوش آباد به دفعات در دوره سلجوقی و ایخانی و طی حملات مغول‌ها و تیموریان مورد استفاده مردم قرار گرفته است.

امکانات شهر زیر زمینی نوش آباد

در این شهر تاریخی، راهنماهایی هستند که درباره بخش‌های مختلف شهر توضیحات کاملی در اختیار بازدیدکنندگان قرار می‌دهند. علاوه بر این در ورودی شماره 2، کافی شاپی وجود دارد که می‌توانید طعم ویژه قهوه انوشه این منطقه را در آنجا امتحان کنید. این قهوه که با ادویه‌های شرقی و شکر مخلوط می‌شود، به 5 ساعت زمان برای آماده‌سازی و دم‌کشیدن نیاز دارد.

دیدنی‌های اطراف شهر زیرزمینی اویی

در سفر به کاشان و در کنار بازدید از شهر زیرزمینی نوش آباد فراموش نکنید سری هم به موزه ملی کاشان و چارتاقی نیاسر که یکی از بناهای بسیار معروف دوره ساسانی است سری بزنید. موزه ملی کاشان با این شهر زیر زمینی 31.8 کیلومتر و چارتاقی نیاسر 42 کیلومتر فاصله دارند. برای علاقه‌مندان به خرید، کاشان مال در 20 کیلومتری شهر، گزینه بسیار مناسبی است و می‌تواند خرید لذت‌بخشی را برای‌تان رقم بزند.

اقامت در کاشان

در سفر به این منطقه هم می‌توانید در نوش آباد اقامت داشته باشید و هم در کاشان. با اجاره ویلا و سوئیت در نوش آباد، وقت کافی برای بازدید از این شهر زیرزمینی خواهید داشت، اما اگر بخواهید از جاهای دیدنی کاشان که تعداد آن‌ها هم کم نیست بازدید کنید، بهتر است با اجاره ویلا و سوئیت در کاشان، شب را در این شهر تاریخی سپری کنید.

گزینه سوم اجاره ویلا و سوئیت در آران وبیدگل است. این شهر با نوش آباد تنها 4.9 کیلومتر فاصله دارد به طوری که در برخی از منابع شهر تاریخی اویی را متعلق به این شهر ذکر کرده‌اند.

دسترسی به شهر زیرزمینی نوش آباد

برای رسیدن به نوش آباد باید ابتدا خود را به کاشان برسانید و سپس مسیر نوش آباد را در پیش بگیرید.

آدرس ورودی شماره یک: نوش آباد، میدان شهدا، بلوار جلال زادگان، کوچه شهید میرزاخانی

آدرس ورودی شماره دو : نوش آباد، میدان شهدا، خیابان امام خمینی، کوچه شهید مائلیان

کلام آخر

در این مطلب درباره شهر تاریخی و زیرزمینی نوش آباد صحبت کردیم. شهری به قدمت 1800 سال با تاریخی پر فرازونشیب که توانسته در طول سالیان متمادی جان بسیاری از زنان و کودکان این سرزمین را در برابر دشمنان و غارتگران حفظ کند. با کشف این شهر و افزایش تعداد بازدیدکنندگان، نگرانی‌هایی درباره آسیب‌دیدن این مجموعه به وجود آمده است. بنابراین سعی کنید هنگام بازدید از دست‌زدن به دیواره‌ها، خراشیدن آن‌ها و نوشتن یادگاری و… خودداری کنید.