سازه های آبی شوشتر؛ ساختاری پیچیده از عصر باستان

شاید سخن گفتن از قدرت و بزرگی سرزمین ایران در دوران هخامنشیان و ساسانیان کمی تکراری به نظر برسد، اما وقتی می‌خواهیم از سازه‌های مختلفی که در این دوران ساخته شده‌اند صحبت کنیم چاره‌ای نداریم جز این که زبان به ستایش باز کنیم و چه حیف که بسیاری از ما اطلاعات چندانی درباره هویت تاریخی‌مان نداریم. در گوشه‌گوشه این سرزمین آثار تاریخی و بناهایی وجود دارند که می‌توان ساعت‌ها درباره عظمت و شکوه هر یک صحبت کرد. با ما همراه باشید تا این بار سری به خوزستان بزنیم، شهری به نام شوشتر با گنجینه‌ای ارزشمند به نام سازه های آبی شوشتر. فراموش نکنید در کنار بازدید از این سازه‌ها از سایر مکان های دیدنی خوزستان هم دیدن کنید.

آشنایی با سازه های آبی شوشتر

ساکنان سرزمین ایران همیشه به آب به عنوان منبعی ارزشمند می‌نگریستند و همواره به دنبال ابداع روش‌هایی بوده‌اند که بتوانند از آب به بهترین شکل استفاده کنند. مانند آنچه در ساخت قنات‌ها و آب‌انبارها به کار رفته است. در سفر به شوشتر با سازه‌ای متفاوت روبه‌رو خواهید شد. سازه‌ای که از یک سیستم بسیار پیچیده و پیشرفته استفاده می‌کند و قدمت آن به دوران پادشاهی داریوش و سده 5 پیش از میلاد بر می‌گردد. در سازه‌های آبی شوشتر از مجموعه‌ای از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های بسیار بزرگ به کار گرفته شده‌اند تا آب در جهت‌های مورد نظر هدایت شود. امروزه هرچند تنها بخشی از این مجموعه عظیم پابرجا مانده، اما همین بخش هم اطلاعات بسیاری درباره دانش صنعت آب در دوره باستان در اختیار محققان می‌گذارد.

این اثر به عنوان یکی از شاهکارهای فنی‌ و‌ مهندسی جهان شناخته می‌شود به همین دلیل در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

اجزای تشکیل دهنده سازه های آبی شوشتر

مجموعه سازه های آبی شوشتر شامل چندین بند، برج، رودخانه دستکند، پل، تونل و مجموعه آبشار است که در ادامه درباره هر یک توضیحاتی خواهیم داد.

بند میزان ابزاری برای بالا آوردن سطح آب رودخانه

بندها در گذشته نقشی شبیه به سدهای کنونی داشتند با این تفاوت که وظیفه سد جلوگیری از جریان آب و ذخیره آن در پشت سد است اما بندها برای بالا آوردن سطح آب رودخانه طراحی می‌شدند تا با هم سطح‌شدن سطح آب با زمین‌های کشاورزی اطراف، به راحتی برای از آن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده شود. بندها به صورت عمود بر روی رودخانه به صورت دستکند ساخته می‌شدند و به این ترتیب با بستن مسیر آب، سطح آب رودخانه بالا می‌آمد و مازاد آن از روی بند به داخل بستر رودخانه جاری می‌شد.

بند میزان هم به همین منظور روی رودخانه کارون ساخته شده و پیشینه آن به شاپور اول پادشاه ساسانی باز می‌گردد. این بند برای متعادل و میزان‌‌کردن آب کارون بین دو شاخه گرگر و شطیط احداث شده است. بند میزان آب را به دو بخش تقسیم کرده و به نسبت 2 به 4 در این دو شاخه جاری می‌سازد.

بند میزان با استفاده از سنگ تراشیده منطقه شوشتر و ساروج ساخته شده است. ساروج که در گذشته توسط معماران ایرانی استفاده می‌شد ترکیبی از خاک رس و آهک است. این بند از نظر شکل ظاهری از چند منحنی به هم پیوسته تشکیل شده و دارای 10 دهانه آب رو است. 9 دهانه در ضلع شرقی و دهانه دهم در ضلع غربی واقع شده است. بعد از دهانه دهم دیواری به سمت غرب امتداد پیدا کرده و به زیر پایه‌های تاریخی کلاه فرنگی می‌رسد. این بند همراه با سایر اجزای سازه‌های آبی شوشتر باعث آبیاری 40 هزار هکتار از دشت‌های منطقه می‌شود. این بند طوری طرحی شده که می‌تواند دبی یا جریان آب این دو شاخه را تنظیم نماید یعنی اگر جریان آب ورودی به گرگر بیشتر از یک سوم شود، مازاد آن به شاخه شلیط منتقل می‌شود و بالعکس.

متاسفانه مسدود شدن دهانه‌های این بند، باعث کاهش جریان آب به سمت آبشارهای شوشتر شده و آسیب‌هایی را به این مجموعه وارد کرده است.

برج کلاه فرنگی جایی برای نظارت بر سازه های آبی شوشتر

بر بالای تپه‌ای نزدیک به بند میزان و مشرف به رود شطیط بقایای برجی 8 ضلعی دیده می‌شود که پی آن 4 متر بالاتر از سطح زمین قرار گرفته و ارتفاع خود برج نیز 7 متر است. بدنه بیرونی از سنگ‌های تراش خورده ساخته شده ولی به مرور زمین شکل خود را از دست داده‌اند و از نظر ارتفاع نیز فقط 3 متر از برج باقی مانده است.

این بنا متعلق به دوره قاجار است و از نظر کاربری دو فرضیه مطرح می‌شود. عده‌ای آن را محل نظارت قیصر روم یا شاپور ساسانی بر کار کارگران دانسته و عده‌ای دیگر آن را محل نظارت بر شدت جریان رودخانه می‌دانند.

به هر صورت برج کلاه فرنگی یکی از چندین بنای مجموعه سازه های آبی شوشتر است و علاوه بر اینکه در سال 1378 به شماره 2611 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، ثبت جهانی هم شده است.

رودخانه‌ای دستکند به نام گرگر

علت اینکه رودخانه 40 کیلومتری گرگر را دستکند می‌نامند این است که بستر این رودخانه به صورت مصنوعی و دستکند ساخته شده است. این شاخه در بخش شمال شوشتر توسط بند میزان از رود کارون جدا شده و به سمت جنوب جریان پیدا می کند. ظاهرا این رود در زمان هخامنشیان و به منظور تکمیل سازه های آبی شوشتر ساخته شده و هم اکنون در فهرست آثار ملی ایران و به عنوان بخشی از سازه های آبی شوشتر، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این رود در پایین دست به شاخه شلیط می‌ریزد.

دلیل منحرف‌کردن بخشی از آب رود کارون تحت عنوان شاخه گرگر را می‌توان از دیدگاه‌های مختلف بررسی کرد.

کاستن حجم آب رود کارون: رودخانه کارون یکی از پرآب‌ترین رودهای کشور است به همین دلیل با بارندگی‌های ناگهانی خطر سیلاب شهرهای آن زمان را تهدید می‌کرده است به همین دلیل برای کاهش میزان آب، این شاخه ایجاد شد. کاهش آب رود کارون امکان ساخت پل بر روی رود را به وجود می‌آورد. به این ترتیب امنیت سازه‌ها هم تامین می‌شد.

آبیاری زمین‌های بالادست رود کارون: شیب رود کارون باعث می‌شد که امکان آبیاری زمین‌های بالادست رودخانه وجود نداشته باشد. با حفر بستر شاخه گرگر این مشکل مرتفع شده و تمام اراضی منطقه از آب رود کارون سیراب می‌شدند.

تامین امنیت شهر: رودخانه گرگر علاوه بر اهمیتی که برای آبیاری زمین‌های کشاورزی داشت، مانعی برای ورود دشمنان به شهر محسوب می‌شد.

پل بند گرگر یکی از مهمترین اجزا سازه های آبی شوشتر

برای آبیاری زمین‌های کشاورزی و همینطور به حرکت درآوردن آسیاب‌های آبی نیاز بود تا آب رودخانه دستکند گرگر به سمت تونل‌های سه گانه اصلی و تونل‌های فرعی به نام نِیر (Neir)هدایت شود. برای این کار در دوره ساسانیان بر روی رود گرگر پل بندی ساخته شد که به گرگر شناخته می‌شود. وظیفه این پل بند بالا آوردن سطح آب رودخانه و رساندن آب به دهانه تونل‌های سه‌گانه بود. تونل‌های فرعی از انرژی جریان آب برای چرخاندن چرخ آسیاب‌ها و آبیاری باغ‌ها به کار می‌گرفتند. سه تونل اصلی آسیاب های آبی شوشتر که دارای اختلاف سطح هم هستند شامل تونل بلیتی، تونل دهانه شهر و سه کوره می‌شوند.

تونل بلیتی

تونل بلیتی دارای 260 متر طول و 5-7 متر عرض است و چون از زیر محله‌ای به نام بلیتی عبور می‌کند به این نام شناخته می‌شود. این تونل از نظر سطح، بالاتر از دو تونل دیگر است و وظیفه آن جمع‌آوری آب‌های سطحی چون سیلاب است. در واقع کاربرد این تونل، به جریان انداختن سرریز آب از پل بند گرگر و آبرسانی به آسیاب‌های ضلع شرقی محوطه است.

این تونل دارای چندین انشعاب فرعی مختلف است که آب را به زمین‌های کشاورزی، خانه‌ها و آسیاب‌های ضلع شرقی منتقل می‌کنند. یکی از خروجی‌های این تونل که در واقع خروجی اصلی هم محسوب می‌شود، به نام “توف دیدی” نامگذاری شده است. “دیدی” در زبان محلی به معنی دود یا غبار است. علت چنین نامگذاری را می‌توان به قابل‌رویت‌نبودن آن اشاره کرد به طوری که تنها چیزی که از این خروجی قابل مشاهده است بخار حاصل از ریزش آب است. این خروجی فقط در ماه‌های آذر، دی و بهمن دارای آب است اما دیگر خروجی‌ها مانند داراب‌خان و دو برادران در تمام طول سال پرآب هستند.

تونل دهانه شهر

تونل دهانه شهر از نظر ارتفاع سطح، بین دو تونل بلیتی و سه کوره قرار دارد. این تونل طولی برابر با 150 متر و عرض آن 1.5 تا 2 متر دارد. دهانه خروجی این تونل در قسمت شمال شرقی پل بند واقع شده است. این تونل آب تعدادی از آسیاب‌های ضلع شرقی را تامین کرده و سر ریز آن به کانال‌های حاج مندل و دهانه شهر وارد می‌شود. سطح پایین‌تر این تونل باعث شده در تمام طول سال پرآب باشد مگر در شرایطی که به علت خشکسالی سطح آب بسیار پایین باشد.

تونل سه کوره

تونل سه کوره آب لازم برای به کار افتادن آسیاب‌های آبی بخش غربی را تامین می‌کند. سه کوره که سطحی پایین‌تر نسبت به دو تونل دیگر دارد دارای طولی برابر با 100 متر بوده و در بیشتر طول سال زیر سطح آب قرار می‌گیرد. به همین دلیل در تمام طول سال آب در آن جریان دارد. خروجی اصلی این تونل به نام “اوفا” شناخته می‌شود. لوفا جمع لوف است و لوف در زبان محلی به آبی اتلاق می‌شود که با شدت زیاد در جریان است. این تونل دارای سه دریچه ورودی است به همین دلیل به آن سه کوره گفته می‌شود.

با بررسی‌های صورت گرفته، تاریخ ساخت پل بند گرگر را به دوره صفوی نسبت می‌دهد و قدمت آن را 470 سال تخمین زده‌اند هرچند در دوره‌های پیش از صفویه این پل‌بند به شکل صخره‌ای طبیعی وجود داشته و مورد استفاده قرار می‌گرفته است. گل بند گرگر به عنوان جزئی از مجموعه آبشارهای شوشتر در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است. علاوه بر این در تاریخ 20 آذر 1379 در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسید.

مجموعه آسیاب‌ها و آبشارها سازه های آبی شوشتر

بارزترین بخش این مجموعه را آبشارها و آسیاب‌های آبی تشکیل می‌دهند که در کنار پل بند گرگر و در مسیر این رود قرار گرفته و زیبایی آن‌ها هر بیننده‌ای را به  تحسین وا می‌دارد. در این مجموعه 40 آسیاب آبی وجود داشته که از آن‌ها برای تهیه آرد مورد نیاز مردم استفاده می‌شده است. تمامی محوطه از آبشارها گرفته تا آسیاب‌ها را از سنگ خارا و ملات آهک و ساروج ساخته‌اند تا مقاومت لازم را داشته باشد. اتاق‌های تودرتوی آن نیز در دل دیواره‌ها و تخته سنگ‌های عظیم حجاری شده‌اند. در مجموع می‌توان کل محوطه را به سه بخش شرقی، شمالی و غربی تقسیم کرد.

• بخش شرقی سازه های آبی شوشتر

محوطه شرقی از 10 آسیاب مختلف به نام‌های آسیاب دو برادران، داراب‌خان، حاج‌مندل، راتق و دهانه شهر تشکیل شده که هر کدام دارای دو سنگ آسیاب هستند و آب مورد نیاز خود را از تونل دهانه شهر و بلیتی تامین می‌کنند.

• بخش شمالی سازه های آبی شوشتر

آسیاب‌های این بخش آب مورد نیاز خود را از تونل سه کوره تامین می‌کنند. آسیاب‌های خدایی، رضاگلاب، رضوان از جمله آسیاب‌های این محوطه هستند. علاوه بر این کارخانه برق مستوفی که سال ساخت آن به 1332 باز می‌گردد و تلمبه خانه‌ای که وظیفه آن تامین آب شهر بوده هم در این محوطه ساخته شده‌اند. کارخانه برق مستوفی آب مورد نیاز خود را از تونل دهانه شهر تامین می‌کند.

• بخش غربی سازه های آبی شوشتر

این محوطه به نسبت دو محوطه دیگر مجهزتر است. 21 آسیاب آبی از نوع شیبی یا تنوره‌ای که آب مورد نیازشان را از تونل سه کوره تامین می‌کنند، پل سنگی دوپلون، یک دالان سرپوشیده (متاسفانه تخریب شده است)، کارخانه یخ جولازاده، تلمبه خانه، 115 پلکان سنگی طبیعی، یک بنای چهارطاقی شبیه به آتشکده و چند اتاقک، بخش‌های اصلی این محوطه را تشکیل می‌دهند.

تمام 21 آسیاب این محوطه آب مورد نیاز خود را از تونل سه کوره تامین می‌کنند. این آسیاب‌ها مانند جزیره‌ای بین کانال دوپلون و شاخه گرگر واقع شده و برای نزدیک شدن به آن‌ها باید از پل سنگی دوپلون استفاده کرد. دوپلون دارای دو دهانه، 9متر طول، 3متر عرض و 5متر ارتفاع است. از دالان سرپوشیده‌ای که از آن به عنوان استراحتگاه مراجعه‌کنندگان استفاده می‌شده و نزدیک دوپلون قرار داشته در حال حاضر اثری نیست و به طور کامل تخریب شده است.

کارخانه یخ جولازاده از دیگر آثار این محوطه است که تاریخ ساخت آن به 1334 بر می‌گردد و در کنار آن یک تلمبه خانه آب هم دیده می‌شود.

یکی از جاذبه‌های محوطه غربی، 115 پلکان سنگی هستند که از عوارض طبیعی زمین ساخته شده و دارای ساختاری شگفت‌انگیز هستند. این پلکان راه ارتباطی بافت قدیمی شهر با محوطه غربی هستند و مردم از طریق این مسیر به راحتی به آب شرب مورد نیاز خود دسترسی داشتند. در این پلکان قطعه‌های سنگ‌های ماسه‌ای و مخلوط گل و آهگ به کار رفته است.

درست زیر پلکان و بر سقف آسیاب لوعلی، یک چهارطاقی با طاق‌های جناقی شکل دیده می‌شود که ظاهری به شبیه یک آتشکده دارد. آسیابانان از این چهارطاقی به عنوان نمازخانه و محل استراحت استفاده می‌کردند. علاوه بر این بنا اتاقک‌هایی در انتهای محوطه دیده می‌شوند که ورود به آن‌ها از طریق پلکان‌هایی حجاری شده در صخره امکان‌پذیر شده‌اند.

سیکا

رود گرگر در مسیر خود و در 600 متری پایین دست بند میزان به صخره‌ای طبیعی می‌رسد که به آن پل گرگر می‌گویند. این پل مانند بند سطح آب را در یک حد مشخص حفظ می‌کند. برای عبور آب، در دل این صخره تونل‌هایی کنده شده‌اند. این بند باعث بالا رفتن سطح آب شده و آب با فشار از تونل‌ها عبور می‌کند. انرژی حاصل از فشار آب، باعث چرخیدن چرخ 32 آسیاب در محوطه سیکا می‌شده است. سیکا بخشی از محوطه آسیاب های آبی شوشتر را تشکیل می‌دهد.

از سیکا به عنوان محلی برای استراحت و تفریح هم استفاده می‌شده است. در این بخش دو واحد مسقف وجود دارند که از طریق چند پلکان دستکند در دسترس قرار می‌گیرند. درون یکی از این واحدها یک حوض به شکل 8 ضلعی ساخته شده که آب آن از طریق یک جوی آب کنده شده در دیواره سیکا تامین می‌شود.

پلکانی با قدمت 4000 سال در سازه های آبی شوشتر

در بخش جنوبی محوطه آبشارها 200 پله با قدمت تاریخی وجود دارند که محوطه آبشارها را به منطقه مسکونی اطراف متصل می‌کنند. در مسیر این پلکان اتاقک‌هایی دیده می شوند که گویا محل نگهبانی بوده‌اند. هرودت مورخ یونانی در 2500 سال پیش به این پلکان اشاره کرده و قدمت آن‌ها را 1000 سال عنوان کرده است. خود اتاقک‌ها با توجه به بررسی‌های انجام شده دارای تاریخی 4000 ساله هستند. پنجره‌های این اتاق ها مشرف به دهانه آبشارها است و باعث می‌شد نگهبانان دید خوبی به محوطه داشته باشند.

شوادون؛ نوعی شبستان برای استراحت آسیابانان

در محوطه آسیاب های آبی شوشتر، اتاقک‌هایی وجود دارند که از حجاری تخته سنگ‌ها و صخره‌های شنی ایجاد شده‌اند. این اتاقک‌‌ها که به شوادون یا همان شبستان شهرت دارند در گذشته محل استراحت آسیابان بودند. پنجره‌های کوچک تعبیه شده در دیواره و سقف شوادون امکان نظارت بر میزان جریان آب در مجراهای شتاب دهنده و نظارت بر کار کارگران را فراهم می‌کرده است. این اتاقک‌ها تا چند سال پیش محل شب‌نشینی خانواده‌های شوشتری بوده است.

 آسیاب‌ های آبی شوشتر و طریقه ساخت

آسیاب های آبی شوشتر به دو روش تنوره‌ای و شیبی ساخته شده‌اند. تفاوت این دو نوع آسیاب در جهت پره محور است به طوری که در شیوه تنوره‌ای پره محور به شکل عمودی و در روش شیبی پره محور به شکل افقی است.

در شیوه تنوره‌ای ابتدا آب از داخل کانالی مرتفع به داخل تنوره یا چاه می‌ریزد. در انتهای تنوره دریچه‌ای وجود دارد که به آن جَوَن می‌گویند. جَوَن دارای قطری برابر با 30 تا 40 سانتی‌متر است. آب با فشار از جَوَن خارج شده و باعث چرخش پره‌ها حول محور عمودی می‌شود.

در شیوه شیبی، همانطور که از نام آن پیداست پره ها در مسیر کانال آب شیبداری قرار دارند و نیروی آب باعث چرخش آب در محور افقی می‌شوند.

سنگ آسیاب

سنگ آسیاب در آسیاب های آبی شوشتر بنا به دلایل مختلفی از جمله حجم زیاد آب، جابه‌جایی سخت سنگ بزرگ، استحکاک زیاد و سایش بالای سنگ، کیفیت نامناسب سنگ‌های منطقه یکپارچه انتخاب نشدند.

ساختمان آسیاب‌ها

آسیاب‌ها دارای دو بخش مجزای زیرین و رویین هستند. بخش رویین از چند اتاق تودرتو تشکیل شده که دارای سقف گنبدی هستند و درگاه‌های طاقی شکل دارند. بنای آسیاب از سنگ‌های ماسه‌ای تراش خورده و آجر ساخته شده‌اند. بخش زیرین آسیاب هم از تعدادی کانال و تونل ساخته می‌شوند که آب جاری در آن‌ها پره‌های آسیاب را به چرخش در می‌آورد.

پل بند برج عیار؛ برجی برای نظارت بر آب آسیاب های آبی شوشتر

یکی دیگر از بناهای مجموعه آبشارهای آبی شوشتر، پل بندی است به نام برج عیار یا صابئی که بر روی رود گرگر و در پایین دست آبشار دیده می‌شود. قدمت این پل بند را به دوره ساسانیان نسبت می‌دهند. در حال حاضر بقایای برج عیار در سه بخش به چشم می‌خورد که دو قسمت از آن در کنار رودخانه گرگر واقع شده‌اند و بخش سوم کمی آن طرف‌تر و روی صخره کنار ساحل قابل مشاهده است. دو بخشی که در کنار رودخانه گرگر قرار گرفته‌اند هر کدام 150 متر ارتفاع دارند. ظاهرا برج عیار ساختمانی بلند بوده که برای اندازه‌گیری میزان آب از آن استفاده می‌شده است.

بنا بر شواهد موجود برج عیار برای بالا آوردن آب رودخانه و استفاده از این آب برای آبیاری باغ‌های میوه و مرکبات استفاده می‌شده است. این برج نیز مانند سایر بناهای موجود در سازه های آبی شوشتر هم در فهرست میراث جهانی یونسکو و هم در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

نیایشگاه صابئین

کمی به سمت شرق برج عیار که بروید به بقایای اتاقک‌ها و کانال‌هایی می‌رسید که به شکل صلیب ساخته شده و روزگاری محل عبادت صابئین بوده است. صابئین یا منداییان پیروان یحیی تعمید دهنده بوده و در بخش‌هایی از ایران، عراق و سوریه زندگی می‌کنند. آب این مجموعه از تونل بلیتی تامین می‌شده و دورتادور عبادتگاه را باغ‌های بزرگ و باصفایی احاطه کرده بود. این عبادتگاه در دوره صفوی تا قاجار به عنوان نیایشگاه صابئین مورد استفاده قرار گرفته است.

قلعه سلاسل

قلعه سلاسل که امروزه تنها چند اتاق زیرزمینی و فضاهایی به نام شوادان و تونل‌های داریون از آن باقی‌مانده در واقع بسیار بزرگ و مجهز است که در نزدیکی رود شطیط واقع شده است. این قلعه دارای فضاهای مختلفی از جمله چندین حیاط، طویله، حمام، شبستان، برج، باغچه، قورخانه، نقاره‌خانه، حرم‌خانه، آشپزخانه، قاپی یا دروازه، حوض بزرگ، حصار و خندق است. قلعه سلاسل جزو قلعه های چندوجهی بوده و به شکل بیضی ساخته شده است و دارای 2 در بزرگ بوده و خندقی در بخش شمالی و شمال شرقی آن دیده می‌شود. شواهد تاریخی نشان می‌دهند بنای قلعه متعلق به دوره هخامنشیان است و در دوره‌های بعدی تغییراتی در آن صورت گرفته است.

کارایی اصلی این قلعه در کنار داشتن ویژگی‌های یک قلعه‌ نظامی، رسیدی به امور تقسیم آب جهت آبیاری مزارع و نگهداری و مرمت سازه های آبی شوشتر بوده است.

قلعه سلاسل در دوره‌های مختلف چندین بار مرمت شده ولی متاسفانه در دهه 40 قلعه تخریب شده تا با مصالح آن در قسمت غربی ساختمان‌های جدیدی احداث شود.

بند ماهی بازان شوشتر

بندماهی بازان یک بند طبیعی است که از یک رشته سنگ یکپارچه تراشیده شده و ظاهرا در زمان کندن مسیر رود گرگر، ساخت آن را پیش‌بینی کرده‌اند. این بند هم درست مانند سایر بندهای منطقه برای بالاآوردن سطح آب رود و استفاده از آن برای آبیاری مزارع محله تاریخی دستوا در شوشتر ایجاد شده است. تاریخ ساخت بند به دوره ساسانیان باز می‌گردد و هم اکنون در فهرست یونسکو و فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

کانال داریون

یکی از بخش‌های بسیار جالب مجموعه سازه های آبی شوشتر کانال داریون است که به آن نهر داریوش یا دارا می‌گویند. این نهر که در زمان داریوش اول هخامنشی حفر شده از رود  شطیط جدا شده و بعد از طی مسافتی دوباره به آن می‌پیوندند. این کار به منظور آبیاری دشت میاناب شوشتر انجام شده است. ورودی نهر درست زیر قلعه سلاسل قرار دارد و از این اینجا میرآب‌ها یا مسئولان تقسیم آب در آن زمان، آب قنات را بین زمین‌های کشاورزی تقسیم می‌کردند. کانال داریون یا نهر داریوش آب را از شمال شهر به طرف جنوب و از غرب به داخل شهر منتقل می‌کرد.

بند خاک

هنگام بارندگی شدید و طغیان آب، نهر داریون خطراتی را برای زمین‌های کشاورزی دشت میاناب شوشتر ایجاد می‌کرده است به همین دلیل سرریز آب نهر داریون توسط بند خاک به نهر کوچک دیگری به نام رقط منتقل می‌شد. نهر رقط در ادامه مسیر خود به رود گرگر می‌پیوندند. نهر رقط در مسیر خود با بندها و پل‌های دیگری از جمله پل بند لشگر، پل شاه علی، پل آشیخ بها و بند شرابدر مواجه می‌شود.

در واقع می‌توان این طور ترسیم کرد که نهر داریون در مسیر خود به دو شاخه تقسیم می‌شود. یک شاخه به سمت جنوب حرکت کرده و بعد از طی 33 کیلومتر در محلی به نام بند عرب حسن به رود شطیط می‌ریزد و شاخه دوم که همان نهر رقط نام گرفته پس از عبور از پل بند لشکر در رودخانه گرگر جاری می‌شود.

بند خاک از سنگ به همراه ملات ساروج ساخته شده و به دلیل وجود دو ستون خاکی در دو طرف بند، به نام بندخاک شهرت یافته است.  متاسفانه در دهه 60 با ساخت خیابان کمربندی در اطراف شهر بخشی از بند به زیر آب رفت.

پل بند شادروان

حفر بند گرگر باعث شد حجم آب کارون کاهش پیدا کند به همین دلیل سطح آب پایین آمد. پل بند شادروان به منظور بالاآوردن سطح آب کارون احداث شد. این پل که تاریخ ساخت آن به زمان ساسانیان بر می‌گردد به عنوان قدیمی‌ترین پل جهان شناخته می‌شود. این بند در 300 متری جنوب بند میزان و بر روی رود شطیط ساخته شده است. ظاهرا این پل توسط اسران رومی و با نظارت مهندسان ایرانی ساخته شده و در حال حاضر به منظور برگرداندن آب کارون به زمین‌های کشاورزی از آن استفاده می‌شود.

پل شاه علی

پل بند شاه علی که بر روی نهر داریون ساخته شده، نوعی پل ارتباطی برای ایجاد ارتباط بین شوشتر و روستاهای جنوبی آن است. این پل متعلق به دوره صفوی است و تا دوره دوم پهلوی هم مورد استفاده قرار می‌‌گرفت. با ساخت پل جدید بین اهواز و شوشتر دیگر از این پل استفاده نمی‌شود.

سایر بندهای سازه های آبی شوشتر

از دیگر بندهای شوشتر که در سازه های آبی شوشتر ساخته شده‌اند می‌توان به پل بند لشکر، بند شرابدار  و بند دختر اشاره کرد که کاردهای مشابهی نسبت به بندهایی که به آنها اشاره کردیم دارند و همگی به عنوان بخشی از سازه های آبی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونکسو به ثبت رسیده‌اند.

کارکرد سازه های آبی شوشتر

حتما تا اینجا متوجه شده‌اید که مجموعه سازه های آبی شوشتر یکی از پیچیده‌ترین و دقیق‌ترین مجموعه‌های صنعتی دنیا پیش از انقلاب صنعتی است. ترکیبی از تونل‌ها و پل بندها که نه تنها آب را به بهینه‌ترین شکل ممکن به نقاط مختلف انتقال می‌داد بلکه پره‌های تعداد زیادی آسیاب آبی را به چرخش وا میداشت تا آرد مورد نیاز خانواده‌ها تامین شود. این سازه ها یار و یاور مردم در ماه‌های کم باران بوده‌اند و مردم برای تامین آب مور نیاز خود راهی سازه های آبی شوشتر می‌شدند.

مراحل ساخت مجموعه سازه های آبی شوشتر

اسناد تاریخی و تحقیقات صورت گرفته این احتمال را که سازه های آبی شوشتر در 9 مرحله ساخته شده‌اند را تقویت می‌کنند.

• مرحله اول: حفر کانال داریون
• مرحله دوم: حفاری کانال انحرافی در رود کارون و شروع ساخت مجموعه آبی شوشتر
• مرحله سوم: حفاری نهر گرگر
• مرحله چهارم: احداث پل بند شادروان
• مرحله پنجم: سنگ فرش کردن بستر رود کارون با استفاده از سنگ‌های تراش خورده و چفت کردن آن‌ها با بست‌های آهنی و ملات
• مرحله ششم: ساخت قلعه سلاسل
• مرحله هفتم: احداث بند میزان
• مرحله هشتم: احداث برج کلاه فرنگی
• مرحله نهم: شروع احداث بنای پل بند گرگر و حفر کانال انتقال آب و ایجاد آبشارها و آسیاب‌ها

راه دسترسی به سازه های آبی شوشتر

برای بازدید از این سازه‌های آبی قدیمی ایران کافی است به استان زیبای خوزستان سفر کنید و راه شهرستان شوشتر را در پیش بگیرید.

این سازه‌ها در جنوب پل بند گرگر و خیابان شریعتی حد فاصل بند گرگر تا برج عیار واقع شده‌اند.

اقامت در شوشتر

در شهرستان شوشتر یک هتل سنتی بسیار زیبا به نام “سرابی” وجود دارد که علاوه بر قیمت مناسب امکانات بسیار خوبی هم در اختیارتان قرار می‌دهد. برای اجاره اتاق در این هتل یا اجاره ویلا و سوئیت در شوشتر وارد سایت هومسا شده و با بررسی امکانات و قیمت هر یک، واحد اقامتی مورد نظر خود را رزرو نمایید. پیشنهاد می‌کنیم در سفر به خوزستان حتما سری هم به روستای صراخیه بزنید. این روستای کوچک اما زیبا به ونیز کوچک ایران شهرت دارد.

اطلاعات بازدید

این مجموعه تاریخی همه روزه به جز ایام عاشورا، تاسوعا، 21 رمضان، 25 شوال، 28 صفر و 14 خرداد از ساعت 8 صبح تا 8 شب به روی بازدیدکنندگان باز است. در نیمه دوم سال به دلیل تاریک‌شدن هوا از ساعت 8 صبح تا 5:30 دقیقه امکان بازدید خواهید داشت.

دیدنی‌های اطراف

از دیگر آثار شوشتر که در سفر به این شهر حتما باید از آنها بازدید کنید، خانه تاریخی مرعشی در فاصله 750 متری سازه‌ها و بازار شوشتر در فاصله 1.5 کیلومتری از مجموعه سازه‌ها هستند.

در این مطلب سعی کردیم توضیحات کاملی درباره سازه های آبی شوشتر ارائه کنیم. از پل‌بندها، تونل‌ها و آسیاب‌هاو رود دستکند آن گفتیم. همه این‌ها انعکاسی از دانش عمیق ایرانیان در زمینه استفاده از نیروی آب در دوره باستان است.