طاق بستان کرمانشاه؛ انیمیشن سنگی جهان

کتاب‌های تاریخ ممکن است در گذر زمان دچار تحریف شوند. در طول سال‌ها، کتاب‌هایی که محتوایی خلاف اراده و منفعت حکومت‌های وقت داشته‌اند یا از بین رفته‌اند یا دچار تحریف شده‌اند. اما کتیبه‌های سنگی و نقوش برجسته امانت‌داران تاریخ‌اند. این آثار سنگی حقایقی را در قالب نوشته و تصویر ارائه می‌کنند. در ایران آثاری چون نقش برجسته‌ها و کتیبه‌های دیواره پلکان‌های تخت‌جمشید یا پرسپولیس، گنجنامه همدان و طاق‌بستان کرمانشاه توانسته‌اند از طوفان‌های سهمگین تاریخ عبور کنند و پیام‌شان را به گوش همه برسانند. در این مطلب قصد داریم درباره طاق بستان و جاهای دیدنی کرمانشاه که در اطراف این مجموعه تاریخی قرار گرفته‌اند با شما صحبت کنیم.

چرا طاق بستان را برای بازدید انتخاب کنیم؟

طاق بستان یکی از آثار بسیار مهم دوره ساسانی است و 2000 سال قدمت دارد. این اثر ارزشمند تاریخی در ایران و حتی جهان بی‌نظیر است. از جمله جاهای دیدنی اطراف طاق بستان می‌توان به موزه سنگ و درخت رحمت اشاره کرد که پیشنهاد می‌کنیم حتما از آن‌ها دیدن کنید.

کوه‌ها، چشمه و دریاچه روبه‌روی طاق بستان نیز فضایی دلنشین و خوش ‌آب‌و‌هوا را به وجود آورده و لذت سفر به طاق بستان را دوچندان می‌کند. در بررسی‌های انجام شده، کارشناسان به این نتیجه رسیده‌اند که صحنه‌های این نقش برجسته اولین انیمیشن سنگی دنیا و همین‌طور اولین تابلوی سنگی است که اصول نقاشی در آن‌ رعایت شده است.

نورپردازی زیبای محوطه طاق بستان در شب، تصاویری خلق می‌کند که بهترین سوژه برای عکاسی است.

آشنایی با طاق‌های بزرگ و کوچک کرمانشاه

طاق بستان کرمانشاه در واقع مجموعه‌ای از چندین نقش برجسته سنگی مربوط به دوره ساسانی است که در دوره‌های بعد چند اثر دیگر هم به آن اضافه کرده‌اند. طاق بزرگ شامل تصاویر تاج‌گذاری خسرو پرویز، نقشه ‌سوار، صحنه شکار گوزن، صحنه شکار گراز و نقش برجسته محمد علی میرزا و طاق کوچک نیز از پیکره‌های شاهپور دوم و سوم به صورت ایستاده و بدن تمام‌رخ و چهره نیم‌رخ تشکیل شده‌اند. در همین طاق کوچک است که شاهد کتیبه‌هایی به زبان پهلوی هستیم و در آن به نام محمد رضا شاه، پدر و پدربزرگش اشاره شده است.

در فاصله کمی دورتر از طاق‌کوچک، نقشی دیگر از تاج‌گذاری اردشیر دوم بر دیواره کوه حک شده و قدیمی‌ترین اثر طاق بستان محسوب می‌شود. در ادامه مطلب در باره جزئیات هر یک از نقوش بیشتر توضیح خواهیم داد.

نقش برجسته‌های طاق بستان کرمانشاه

در ادامه نقش برجسته‌های طاق بستان کرمانشاه را به شما معرفی می‌کنیم.

ایوان یا طاق بزرگ

ایوان بزرگ مهم‌ترین اثر طاق بستان کرمانشاه محسوب می‌شود. این ایوان به شکل مستطیل بوده و 9 متر ارتفاع، 7.5 متر عرض و 6.5 متر عمق دارد. دیوارهای داخلی به صورت عمودی به دو بخش تقسیم شده و در هر قسمت نقشی متفاوت حک شده است. از این اثر اطلاعات متنوعی درباره نوع لباس‌ها و زیوارآلات دوره ساسانی می‌توان به دست آورد.

• نقش تاج گذاری خسرو پرویز

وقتی در مقابل طاق بزرگ قرار می‌گیرد، نقش تاج‌گذاری خسرو پرویز روبه‌روی شما و در قسمت بالایی دیده می‌شود. این نقش برجسته نشان می‌دهد که تاج‌گذاری توسط سه شخصیت در حال انجام است. در مرکز تصویر شاه، در سمت راست فروهر یا موبد موبدان که تاجی کنگره‌ای بر سر دارد و حلقه فر ایزدی یا همان حلقه قدرت را به شاه تقدیم می‌کند و در سمت چپ، آناهیتا (خدای آب و نماد سرسبزی) را می‌بینیم که با یک دست در حال ریختن آب به پای شاه است و با دست دیگرش، حلقه قدرت را به شاه می‌دهد. در اینجا آب نشانه خیر و برکت است.

شاه با یک دست در حال گرفتن حلقه قدرت از موبد موبدان به تصویر کشیده شده و با دست دیگرش بر قبضه شمشیر تکیه داده است.

• نقش سوار

در قسمت پایین نقش تاج‌گذاری خسروپرویز، تصویری از یک سوار را می‌بینیم که مشخص نیست دقیقا متعلق به چه کسی است. برخی آن را تصویر یک جنگجو می‌دانند در حالی‌ که دیگران آن را به بهرام ایزد پیروزی و گاهی خسرو پرویز یا پیروز ساسانی نسبت می‌دهند. اما به طور کلی نوع ایستادن، لباس و زرهی که بر تن دارد و همین‌طور ابزار جنگی که به دست گرفته، همه به نوعی شکوه و قدرت ساسانیان را به رخ می‌کشد. در این تصویر حتی اسب نیز به زرهی مجهز شده و قمقمه‌ای از بدن اسب آویزان است. بدن اسب در این نقش برجسته به قدری طبیعی و زنده حکاکی شده که گویی واقعی است و می‌خواهد از تصویر خارج شود.

• صحنه شکار گوزن

در هنر ایرانی نقوش مربوط به شکارگاه فراوان هستند. این تصاویر که صحنه‌های مربوط به شکار حیوانات توسط شاهان را به تصویر می‌کشند هم در نقوش برجسته دیده می‌شوند و هم در نگارگری و… . هدف از به تصویرکشیدن  این صحنه‌ها نمایش قدرت و تبحر شاهان در تیراندازی و اسب‌سواری بوده است.

صحنه شکار گوزن، در سمت راست دیواره طاق بزرگ و بخش پایینی آن قرار گرفته و قاب آن دارای ابعادی برابر با 5.80 در 3.90 متر است. سمت راست صحنه، سه ردیف فیل‌بان با ترساندن گوزن‌ها آن‌ها را به طرف شکارگاه هدایت می‌کنند.

در این تصویر شاه را در سه بخش مختلف می‌بینیم. صحنه شکار گوزن‌ها در طاق بستان مانند داستانی است که آغازی دارد و پایانی. در آغاز داستان، شاه که آماده شکار است، سوار بر اسب دیده می‌شود در حالی که بانویی چتری را بالای سر شاه نگه داشته است. پشت سر شاه ردیف‌هایی از بانوانی دیده می‌شوند که به حالت احترام استاده‌اند، گروهی دیگر بانوان نوازنده هستند. در جلوی شاه نیز بانوان رامشگر در حال نواختن موسیقی هستند. در فصل دوم داستان، شاه سوار بر اسب چهار نعل می‌تازد و در حال شکار گوزن‌هاست. شش سوار دیگر پشت سر شاه حرکت می‌کنند.

در پایان داستان، شاه کمان خود را به گردن آویخته و از شکار خود راضی به نظر می‌رسد. در این بخش می‌بینیم که تعدادی شترسوار، شکارها را با خود می‌برند.

• صحنه شکار گراز

یکی از شاهکارهای بی‌نظیر طاق بستان همین صحنه است که بیشتر شبیه به یک نقاشی سنگی دیده می‌شود تا حکاکی روی سنگ، به طوری که حتی به جزئیات طرح لباس شاه و خدمه نیز توجه شده است.

در این صحنه در بخش راست تصویر، 12 فیل به صورت پنج ردیف عمودی، گرازها را به سمت منطقه شکار هدایت می‌کنند. بالاترین و پایین‌ترین ردیف سه فیل و بقیه ردیف‌ها دو فیل در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. روبه‌روی فیل‌ها در بالاترین بخش، قایقی را می‌بینیم که توسط دو قایق ران هدایت می‌شود و پنج سرنشین آن در حال کف‌زدن و تشویق هستند. کمی پایین‌تر گله‌ گرازها در حال فرار هستند. در وسط تصویر شاه سوار بر قایقی است که تعدادی نوازنده در آن حضور دارند. شاه با کمانی که در دست دارد، گرازها را نشانه گرفته است.

پشت قایق شاه، قایق دیگری در تصویر دیده می‌شود. در این قایق پنج نوازنده نشسته‌اند و چنگ می‌نوازند. تصویر نمونه بارز صحنه‌های بزم و رزم است. چیزی که در پایین تصویر شاهد آن هستیم، فیل‌هایی هستند که با خرطوم خود گرازهای شکار شده را جمع‌آوری می‌کنند. نکته بسیار جالب توجه در صحنه شکار گراز توجه زیاد به طرح لباس شاه و درباریان است. روی لباش شاه تصاویری از سیمرغ در داخل حلقه‌های دایره‌ای شکل و روی لباس پاروزن‌ها نیز نقوش نمایشی دیده می‌شوند. حتی خدمتکاران و درباریان نیز لباس‌هایی با طرح و نقوش گیاهان و پرندگان بر تن دارند که روی لباس به صورت دست دوز دوخته شده است. دورتا دور نقش برجسته درخت‌هایی را می‌بینیم که با نظم خاصی کنار هم قرار گرفته‌اند.

• نقش برجسته محمد علی میرزا

یکی از نقش برجسته‌های این طاق، تصویری از محمد علی میرزا دولتشاه است که در قرن 19 حکاکی شده و باعث شده آسیب زیادی به این اثر ارزشمند وارد شود و اصالت آن را از بین ببرد. این تصویر که به قول ناصرالدین شاه چنگی هم به دل نمی‌زند، محمد علی میرزا با تاجی کنگره‌ای شکل بر سر، بر روی تخت تکیه زده و پیراهنی چین‌دار و قرمز رنگ پوشیده است. ریش بلند، سیبیل تابدار و خنجر و شمشیری که به کمر بسته است، همگی یادآور نقاشی‌های دوره قاجار هستند.

شخصی که سمت راست شاه ایستاده، امام قلی میرزا پسر محمد علی میرزاست. اما قلی، ریشی سیاه و کوتاه دارد و تاجی جواهرنشان بر سر گذاشته است. وی پیراهنی چین‌دار و بلند به تن کرده و خنجری نیز به کمر بسته است.

سمت راست شاه نیز پسر دیگرش، محمد حسین میرزا با تاج کنگره‌دار و پیراهنی سبز رنگ و بلند و شمشیری در نیام ایستاده، اما صورت این پیکره تخریب شده است. نفر سوم غلام و خواجه شاه، “آغا غنی”با چهره‌ای تمام رخ حکاکی شده و تاجی مخروطی به سر دیده می‌شود.

در این نقش برجسته شعری از”بسمل” شاعر اهل کرمانشاه و به خط نستعلیق دیده می‌شود. در این شعر محمد علی میرزا پا را فراتر نهاده و در گام اول خسروپرویز را دربان خود معرفی کرده و سپس خود را در نقش یا هیبت موسی و طاق بستان را همچون کوه طور (کوهی که حضرت موسی برای عبادت به آنجا می‌رفته) دانسته است. کتیبه‌ای نیز با مضمون اهدای بخشی از درآمد به انجام مراسم عاشورا در این بخش دیده می‌شود.

• تزئینات ایوان یا طاق بزرگ

در حاشیه قاب طاق بزرگ تصاویر دیگری نیز به چشم می‎‌خورد. دورتادور طاق، دو ردیف نقوش گیاهی سه برگ دیده می‌شوند. بالای طاق شاهد حکاکی هلالی هستیم که دو روبان از آن آویزان شده‌اند. دو فرشته بالدار که هر کدام در یک دست حلقه روبانی به دست گرفته‌اند و با دست دیگر جامی پر از مردارید حمل می‌کنند، در بخش گوشه‌های بالایی ایوان حک شده‌اند. در دو طرف قسمت پایین طاق که شکل ستون به خود گرفته‌اند، دو درخت زندگی که سمبل جاودانگی و حیات در دوران ساسانیان بوده، نقش بسته‌اند.

ایوان کوچک

در کنار طاق بزرگ یک فضای مستطیل کوچک‌تر قرار دارد که بخش بیرونی آن فاقد تزئینات است. این طاق در واقع ایوانی است با 5.8 متر عرض، 5.3 متر عرض و 3.5 متر عمق. دو طرف طاق دو ستون مستطیل شکل ساده ساخته شده که طاقی با قوسی نیم‌دایره روی این دو ستون ایجاد شده است.

• نقش برجسته شاهپور دوم و سوم

دیوار انتهایی ایوان به دو قسمت تقسیم شده، بخش پایینی هیچ طرحی وجود ندارد اما بخش بالایی، پیکره شاپور دوم و سوم که به ترتیب دهمین و یازدهمین پادشاهان ساسانی بودند، دیده می‌شوند. بدن هر دو پیکره از روبه‌رو اما چهره‌ها به صورت نیم‌رخ طراحی شده‌اند. شکل ایستادن هر دو شبیه به یکدیگر است به‌طوری که هر دو، دست راست خود را بر قبضه شمشیر گذاشته و با دست چپ بخش بالایی غلاف را نگه داشته‌اند. نوع پوشش هر دو پیکره بسیار شبیه هستند. بارزترین تفاوت‌شان در شکل و تا اندازه‌ای در سایز تاج‌ها است.

در طاق کوچک دو کتیبه به زبان پهلوی حک شده که در آن از شاه به عنوان پادشاه ایران و انیران (غیر ایرانی) یاد شده و وی را پرستنده اهورامزدا معرفی کرده است. برای شاپور دوم و سوم کتیبه‌هایی به زبان پهلوی در 9 سطر نوشته شده که برگردان آن بدین شکل است:

“این پیکری است از بغ (خدایگان) مزداپرست (پیرو دین مزدیسنا) خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران (کشورها و ممالک همجوار غیر ایرانی) که چهر (نژاد) از یزدان دارد.
فرزند بغ مزداپرست، خدایگان هرمز،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان نرسه، شاه شاهان

برگردان سنگ نوشتهٔ شاپور سوم (۱۳ سطر در پهلوی)
این پیکری است از بغ مزداپرست، خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد،
فرزند بغ مزداپرست خدایگان شاپور،
شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد،
نوهٔ خدایگان هرمز شاهنشاه”

منبع متن برگردان: sassanids.com

• نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم

نقش برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم که در سال‌های 379 میلادی تا 383 میلادی ساخته شده، قدیمی‌ترین اثر طاق بستان است. در این نقش چهار پیکره می‌بینم. در نگاه اول پیکره چهارم توجه‌ کسی را جلب نمی‌کند و و فقط سه پیکره دیگر حتی از مسافت دور هم به خوبی دیده وی شوند. پیکره چهارم اسیری است که در زیر پای شاه قرار دارد و دقیقا مشخص نیست متعلق به چه کسی است.

اردشیر دوم پادشاه ساسانی

در تمام پیکره‌های طاق بستان، بدن از روبه‌رو و صورت به صورت نیم‌رخ طراحی و حکاکی شده‌اند. شاه ساسانی در این نقش برجسته دارای چشمانی بزرگ، ریش مجهد و موهایی است که بلندی آن‌ها تا روی شانه‌هاست و از پشت سر به خوبی دیده می‌شود. شاه با دست راست حلقه‌ای را از ایزد ایرانیان یعنی اهورامزدا تحویل می‌گیرد.

جزئیات چهره و جواهرات شاه به خوبی تصویر شده‌اند به طوری که گوشواره شاه که از یک حلقه کوچک و گویی آویزان در بخش انتهایی آن تشکیل شده، به خوبی قابل مشاهده است. شاه در این تصویر رشته‌ای از مروارید که نقش گردنبند را ایفا می‌کند به گردن آویخته و تاج زیبایی بر سر گذاشته است. تاج دارای دو بخش مختلف پایه و بخش بالایی است. پایه، با رشته‌هایی از مروارید و پلاک‌هایی به شکل مربع و بخش بالای تاج نیز با گل‌های شاه عباسی و روبان تزئین شده است.

لباس شاه نیز از یک پیراهن که قد آن تا روی زانو‌ها می‌رسد، شلواری بلند و پرچین و کمربندی تزئین شده با مروارید تشکیل شده و شمشیری نیز به کمر بسته است.

اهورامزدا

همان‌طور که گفتیم در این تصویر اهورامزدا حلقه روبانی را به شاه می‌دهد. لباس اهورامزدا پیراهنی پرچین است که روی آن با مروارید تزئیناتی دوخته شده است. اهورامزدا روی این پیراهن، شنل بلند و جلوبازی به تن کرده  که حاشیه آن با ردیفی از مروارید تزئین شده است. بخش های دیگر شنل پوشیده از طرح‌های گل رز هستند.

میترا

مهم‌ترین وجه تمایز میترا هاله‌ی نوری است که نشان الوهیت اوست، این هاله نور بیشتر برای پیکره‌های مربوط به زرتشت استفاده می‌شود. میترا  یک “برسم” در دست چپ خود گرفته و پشت سر شاه ایستاده است. برسم شاخه درختی بوده که در مراسم مذهبی کاربرد داشته. در زیر پای وی گل نیلوفر آبی را می‌توانیم ببینیم.

نقش اسیر

در زیر پای اردشیر و اهورامزدا پیکره‌ اسیری را می‌بینیم که به گفته برخی محققان به یکی از شاهان کوشان – پادشاه افغانستان کنونی – تعلق دارد و به عقیده عده‌ای دیگر، ژولیان پادشاه شکست خورده روم به دست اردشیر دوم در سال 362 میلادی است.

محیط اطراف طاق بستان

چشمه‌ها

دریاچه کوچک روبه‌روی طاق‌ها که آب آن از چشمه تامین می‌شود نقش بسیار زیادی در زیبا‌سازی و ایجاد آب‌و‌هوای مطبوع محوطه طاق بستان ایفا می‌کند. این دریاچه که ظاهرا از سال‌های بسیار دور وجود داشته و بسیاری از کشاورزان و روستائیان از آب آن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی خود بهره می‌بردند، امکان قایق‌سواری و تفریح را نیز برای مسافران مهیا می‌کرده و البته امروزه دیگر اثری از قایق‌ها وجود ندارد. شبها تصویر نورپردازی شده طاق‌ها روی آب دریاچه منعکس می‌شود و بسیار دیدنی است.

موزه سنگ

اگر به موزه و موزه‌گردی علاقه دارید، بازدید از موزه سنگ طاق بستان می‌تواند برای‌تان جالب باشد. در این موزه 45 اثر از دوران ساسانی و اسلامی نگهداری می‌شود. از این تعداد 14 مورد به سر ستون‌هایی تعلق دارند که در زمان ساسانیان برای ساخت کاخ آماده‌سازی شده‌اند اما هرگز مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. این سرستون‌ها را با نقش آناهیتا، بهرام، اهورامزدا، درخت زندگی و نیلوفر تزئین کرده‌اند.

علاوه بر این سرستون‌ها نیم‌تنه خسروپرویز، تابوت و تعدادی کوزه دوره ساسانی نیز در معرض نمایش قرار گرفته‌اند.

درخت رحمت

چنار 700 ساله طاق بستان یکی از آثار ارزشمند طبیعی، تاریخی و فرهنگی با ارتفاع 37 متر است. بسیاری از شاعران و نویسندگان منطقه در آثارشان به این درخت اشاره کرده‌اند.

عمارت مسعودیه

در دوره قاجار عمارتی در محوطه ساخته شد به نام عمارت مسعودیه. این عمارت که ظاهرا از تزئینات فوق‌العاده‌ای برخوردار بوده در 1342 با تصور اینکه آثاری از دوران ساسانی زیر آن مدفون است، توسط رومن گیرشمن و تیم باستان‌شناسی وی ویران شد و امروزه تنها در برخی از تصاویر شاهد وجود چنین اثری هستیم.

اقامت در کرمانشاه

از نیمه دوم بهار تا اواسط پاییز بهترین زمان برای سفر به این منطقه است. با اجاره ویلا و سوئیت در کرمانشاه در این محدوده زمانی می‌توانید یکی از فوق‌العاده‌ترین سفرهای زندگی‌تان را تجربه کنید.

امکانات طاق بستان کرمانشاه

در طاق بستان امکاناتی نظیر کافه و رستوران، بوفه و سرویس بهداشتی در اختیار مسافران قرار می‌گیرد. یکی از ویژگی‌های خوب طاق بستان حضور راهنمایی است که درباره نقوش این مجموعه توضیحات کاملی به شما ارائه می‌کند و باعث می‌شود سفر پرباری را تجربه کنید. در سفر به طاق بستان دو مورد را فراموش نکنید. یکی اینکه از غرفه‌های صنایع‌دستی برای خانوادتان سوغاتی بخرید و دوم اینکه چشیدن طعم دنده کباب‌های مخصوص کرمانشاه را از دست ندهید.

راه دسترسی به طاق بستان

برای رفتن به طاق بستان کرمانشاه می‌توانید از ایستگاه اتوبوس‌های بلوار طاق بستان استفاده کنید. این مجموعه از ساعت 8:30 تا 20:30 به روی بازدیدکنندگان باز است.

دیدنی‌های اطراف طاق بستان کرمانشاه

اگر سفرتان کوتاه است و می‌خواهید از جاهای دیدنی‌ نزدیک طاق بستان دیدن کنید، موارد زیر را در فهرست بازدیدهای خود قرار دهید. با یک برنامه‌ریزی صحیح می‌توانید از تمامی دیدنی‌های زیر بازدید کنید.

بلوار طاق بستان

 بلواری که به طاق بستان منتهی می‌شود بسیار زیبا و دیدنی است.

امامزاده ابراهیم

 این امامزاده با مجموعه طاق بستان تنها 100 متر فاصله دارد.

پارک کوهستان

 بازدید از این پارک با آب‌و‌هوای مطبوع و فضای تماشایی خود می‌تواند تجربه دلچسبی را برای‌تان رقم بزند. فاصله پارک کوهستان با مجموعه طاق بستان تنها 3.4 کیلومتر است.

از دیگر جاهای دیدنی کرمانشاه و نزدیک به طاق بستان می‌توان به موزه پارینه سنگی-تکیه بیگلربیگی با 10 کیلومتر، مسجد شافعی با 11 کیلومتر، تکیه معاون الملک با 11 کیلومتر و مجموعه تاریخی بیستون با 33 کیلومتر فاصله اشاره کرد.

سخن آخر

بخش بسیار زیادی از اطلاعاتی که ما درباره تاریخ ایران باستان داریم از طریق همین نقوش برجسته‌ای که در جای‌جای امپراطوری بزرگ ایران قرار دارند، به دست آمده‌اند. این‌ها اسنادی هستند که یاوه سرایی‌های دشمنان ایران و ایرانی را برملا می‌کنند. پس همانطور که نیاکان‌مان از این آثار ارشمند محافظت کردند تا به دست ما برسد، ما نیز در برابر حفظ آن‌ها و انتقال به نسل‌های آینده مسئول هستیم.