آرامگاه خیام نیشابوری ؛ نابغه نجوم، ریاضی و شعر
آرامگاه خیام؛ شاعر، ریاضی‌دان و منجم بزرگ قرن پنجم در شهر نیشابور، یکی از جاهای دیدنی اطراف مشهد واقع شده است. این مقبره‌ی فیروزه‌ای‌رنگ در باغی پر از درختان سربه‌فلک‌کشیده ساخته شده است که هنوز هم با گذشت قرن‌ها از وفات این شخص بزرگ، همه‌ساله مقصد شمار زیادی از گردشگران و دوستداران شعر و ادب فارسی است.
به قول خود خیام، او جز آن دسته از افرادی است که:
آنان که محیط فضل و آداب شدند در جمع کمال شمع اصحاب شدند
ره زین شب تاریک نبردند برون گفتند فسانه‌ای و در خواب شدند
برای آشنایی با محیط، حال و هوا و معماری آرامگاه خیام تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.
خیام و دستاوردهای به‌جامانده از وی
خیام یا آن‌طور که در کتاب‌های تاریخی از او یاد شده،”حجه الحق امام غیاث الدین عمر بن ابراهیم خیامی”، روز اول ذیحجه ۴۳۹ هجری قمری (۴۲۶ هجری شمسی) در نیشابور به دنیا آمده است. حرفه پدرش خیمه و چادر دوزی بود و به همین دلیل با نام خیام بین مردم شناخته می‌شد، شهرتی که به ابراهیم پسرش هم رسید. اطلاعات زیادی درباره زندگی خیام وجود ندارد و افسانه‌ها و داستان‌ها واقعیت زندگی وی را مخفی کرده‌اند اما با این وجود هیچ افسانه‌ای نتوانسته است نبوغ، دانش و حافظه خیام را از جهانیان مخفی کند.
از خیام با لقب‌هایی مانند علامه (همه چیز دان)، حجه الحق، امام عصر و جانشین ابوعلی سینا یاد کرده‌اند و او را به‌عنوان یکی از برترین نابغه‌های تاریخ ایران می‌شناسند.
او با تمام علوم زمان خود آشنایی داشت و در ریاضیات، منطق، نجوم، ادبیات و فلسفه به اوج دانش و تسلط رسیده بود. مهم‌ترین کشفیات و دستاوردهایی که از خیام برای ما باقی مانده، تقویم جلالی (تقویمی که امروزه از آن استفاده می کنیم)، رصدخانه اصفهان و تهیه زیج ملکشاهی (نوعی جدول ستاره شناسی)، مثلث خیام-پاسکال (روشی در جبر) و دیوان رباعیات اوست.
وی در زمان فرمانروایی سلطان سنجر توانست پسر ملکشاه را که دچار بیماری آبله بود درمان کند. با وجود اینکه خیام همه‌چیزدان بوده و در علومی همچون ریاضی و نجوم و پزشکی هم دستاوردهای قابل‌توجهی داشته است؛ عمده شهرت خود را مدیون رباعیات حکیمانه‌اش است.
اشعار خیام به زبان فارسی و عربی سروده شده و به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه شده است و شهرت جهانی دارد. دلیل آوازه خیام در غرب بیشتر به دلیل ترجمه رباعیات او به انگلیسی توسط ادوارد فیتزجرالد است.
بر اساس آن چیزی که در منابع تاریخی آمده است، این نابغه ایرانی در سن ۸۳ سالگی در سال ۵۲۶ هجری قمری (۵۱۰ هجری شمسی) در همان نیشابور از دنیا رفت و در گورستان حیره نیشابور به خاک سپرده شد. برای قدردانی از کارهای بزرگی که خیام برای علم و بشریت کرده، یک حفره در ماه و یک سیارک به نام او نام‌گذاری شده است.
-
تدوین تقویم جلالی
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای حکیم عمر خیام در زمان عمرش تنظیم تقویم جلالی (گاه‌شماری جلالی) است. تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که خیام و عده‌ای از دانشمندان در زمان جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی انجام دادند. محاسبات منسوب به خیام برای این تقویم، هنوز معتبر است و دقتی به‌مراتب بالاتر از گاه‌شماری میلادی دارد؛ درباره چگونگی این محاسبات هم رساله‌ای توسط خیام نوشته شده است.
-
مثلث خیام پاسکال
معروف‌ترین کشفی که در ریاضیات به نام خیام ثبت‌شده مثلث خیام است که آن را به مثلث خیام پاسکال هم می‌شناسند. مثلث خیام پاسکال روشی در جبر برای به دست آوردن آرایش ضرایب بسط دوجمله‌ای است.
-
دیوان رباعیات خیام
ارزش اشعار خیام در زمان حیات او بر هم‌عصرانش پوشیده بود؛ به‌گونه‌ای که تا سال‌ها اشعار وی در دست مردم نبود و فقط نسخه‌هایی از آن در کتابخانه‌های معروف موجود بود. ترجمه آثار خیام توسط ادوارد فیلتز جرالد به انگلیسی، دنیا را با این نابغه‌ی ایرانی آشنا کرد.
ویژگی بارز خیام در سرودن رباعی، استفاده از آرایه‌های ادبی، سادگی و روانی و کاربرد شکل طبیعی آن در رباعیات است. وی با گزینش صنایع ادبی مناسب و خلق تصاویر زنده و خیال‌انگیز می‌کوشد مفاهیم موردنظر و اندیشه‌های محوری خود را هنرمندانه‌تر در ذهن مخاطبان مجسم سازد. پیوندی که خیام با استفاده از صنایع شعری میان اندیشه و احساس برقرار کرده، اشعار او را برای خوانندگان بسیار لذت‌بخش کرده است.
بخش های مختلف آرامگاه خیام
آرامگاه خیام در باغی بسیار بزرگ و باصفا به مساحت 20 هزار مترمربع ساخته شده است. در ورودی این باغ زیبا تندیسی زیبا از حکیم عمر خیام قرار دارد که نظر بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند. بخش دیگری از باغ، موزه دولتی و تخصصی خیام است که با مساحت 120 متر که در سال 1379 افتتاح شده است. این موزه دارای 4 بخش است که در آن آثاری از علم ستاره‌شناسی، ظروف مفرغی و لعابی و نسخه خطی به نمایش درآمده است. در ادامه بخش‌های مختلف موزه را شرح می‌دهیم:
- بخش ابزارآلات رصد و ستاره‌شناسی، اسطرلاب، انواع قطب‌نماها و صور فلکی
- بخش ظروف مفرغی و فلزی معاصر با خیام از قرن پنجم تا هفتم هجری
- بخش ظروف سفالین لعاب‌دار مربوط به قرون سوم تا هفتم هجری قمری
- بخش نسخ خطی، نسخ خطی نجوم و تابلوهای مربوط به حکیم عمر خیام
دراین‌باره هم بخوانید: آرامگاه عطار نیشابوری
امکانات آرامگاه خیام
در مجموعه آرامگاه خیام امکاناتی مانند کافه‌رستوران، سوپرمارکت و سفره‌خانه‌های سنتی وجود دارد که شما می‌توانید علاوه بر بازدید از آرامگاه، نوشیدنی و خوراکی‌های موردنیاز خود را تهیه کنید یا در رستوران غذا میل کنید. در محوطه مربوط به آرامگاه حجره‌های فروش صنایع دستی و سوغات نیشابور هم وجود دارد که می‌توانید از آن‌ها خرید کنید.
مسیر دسترسی به آرامگاه خیام
برای رسیدن به آرامگاه خیام باید خود را به میدان فضل برسانید. از آنجا مسیر بلوار شهدا یا خیابان خیام را در پیش بگیرید و با کمک تابلوهای راهنما خود را به آرامگاه خیام برسانید.
زمان بازدید از آرامگاه خیام: 8 الی 20
آرامگاه فقط در زمان عاشورا و رحلت پیامبر(ص) بسته است.
برای بازدید از آرامگاه خیام باید ورودی بپردازید.
تاریخچه آرامگاه خیام؛ از اتاقکی کوچک تا شاهکار معماری هوشنگ سیحون
آرامگاه خیام تا سال 1313 بسیار ساده و درواقع مخروبه بود، پس از آن افرادی که برای مراسم گشایش آرامگاه فردوسی به توس می‌رفتند، از این آرامگاه هم دیدن کردند و پیشنهاد بازسازی این مکان را به شکلی بهتر و شایسته‌تر دادند. پس از آن، هم‌زمان با برپایی جشن هزاره‌ی فردوسی، انجمن آثار ملی، آرامگاهی برای خیام ساخت.
بدین ترتیب بقعه جدید در کنار آرامگاه و مسجد محمد محروق ساخته شد. سنگ قبر خیام به شکل یک سکوی سنگی چهارگوش بود و اطراف آن، یک ساختمان سنگی روباز ساخته شد. یک ستون سنگی همراه یک رباعی از ملک‌الشعرای بهار با خط نستعلیق هم در کنار آن قرار گرفت.
اما آرامگاه کنونی خیام در سال 1338 توسط هوشنگ سیحون طراحی شد. به‌دلیل نزدیک بودن دو ساختمان بزرگ آرامگاه خیام به آرامگاه امامزاده محروق تصمیم بر این شد که آرامگاه جدید در جای دیگر از باغ و با فاصله مناسب از امامزاده ساخته شود. نهایتا بقعه جدید در سیزدهم فروردین 1342 گشایش یافت. سازه قبلی آرامگاه به شهر نیشابور منتقل شد و اکنون در میدان خیام قرار دارد.
معماری آرامگاه خیام
مقبره خیام آمیزه‌ای از هنر معماری مدرن و کهن ایرانی است. طرح این آرامگاه تلفیقی از نجوم، هندسه و شعر یعنی مهارت‌ها و علومی است خیام در آن‌ها خبره بوده است.
چندین سازه‌ی سنگی به شکل هرم‌هایی از سنگ و آب‌نماهای سنگی که داخل آن کاشی‌کاری شده پیرامون آرامگاه ساخته شده است؛ این سازه‌ها شبیه به خیمه است و به پیشه‌ی پدری خیام یعنی خیمه‌دوزی اشاره دارد. سنگ قبر اصلی هم بر روی سازه‌ای سنگی به شکل خیمه بنا شده است.
-
تجلی ریاضیات در مقبره خیام
ساخت مقبره خیام با الهام از ریاضیات انجام شده است. این مقبره دارای 10 پایه است؛ ( 10 اولین عدد دورقمی و پایه‌ی اصلی اعداد است. ) دایره‌ای که بنا روی آن ساخته شده است به 10 قسمت تقسیم می‌شود و هر پایه در یکی از بخش‌ها قرار دارد که به‌صورت 2 تیغه مورب و مارپیچ بالا می‌رود تا در سقف بنا به تیغه‌های دیگر برخورد کند. طراحی تیغه‌ها بر اساس یک فرمول ریاضی و مثلثاتی پیچیده‌ی خیام، تجلی‌گر ریاضیات در مقبره این ریاضی‌دان بزرگ ست.
-
جلوه‌ی نجوم در مقبره خیام
از برخورد تیغه‌ها، در سقف بنا ستاره‌های تودرتو به وجود آمده و در راس آن‌ها و مرکزی‌ترین قسمت سقف یک ستاره پنج پر ایجاد شده است. این معماری زیبا آنجا آدمی را به وجد می‌آورد که از میان فضای خالی بنا، آسمان آبی نیشابور پیدا است. ادغام طرح این ستاره‌ها و نقش آسمان، اشاره به بعد ستاره‌شناسی شخصیت خیام دارند.
-
عناصر ادبی و شاعرانه در بنای مقبره خیام
در کتیبه‌های لوزی و کاشی‌کاری شده‌ی آرامگاه، بیست رباعی از خیام به خط تعلیق نوشته شده است. آرامگاه خیام اولین بنای معماری در ایران است که در تزئینات آن از خط تعلیق شکسته استفاده شده است، این اشعار که در سال 1339 به دست مرتضی عبدالرسولی بر روی کاشی‌ها حک شده، با نظارت مهندس سیحون به آرامگاه اضافه شده است. این بخش از بنا به جنبه‌ی شاعرانه و ادیبانه‌ی شخصیت خیام اشاره دارد.
-
رباعی‌های به‌کاررفته در کتیبه‌های آرامگاه خیام
ای دوست غم جهان فرسوده مخور بیهوده غم جهان فرسوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید خوش باش غم بوده و نابوده مخور
***
تا چند اسیر رنگ و بو خواهی شد چند از پی هر زشت و نکو خواهی شد
گر چشمه زمزمی و گر آب حیات آخر به دل خاک فرو خواهی شد
***
هر سبزه که برکنار جویی رسته است گویی ز لب فرشته‌خویی رسته است
پا بر سر سبزه تا به خواری ننهی کان سبزه ز خاک لاله‌رویی رسته است
***
آنان که محیط فضل و آداب شدند در جمع کمال شمع اصحاب شدند
ره زین شب تاریک نبردند برون گفتند فسانه‌ای و در خواب شدند
***
ای دل همه اسباب جهان خواسته گیر باغ طربت به سبزه آراسته گیر
و آنگاه بر آن سبزه شبی چون شبنم بنشسته و بامداد برخاسته گیر
***
این کوزه چو من عاشق زاری بوده‌ست در بند سر زلف نگاری بوده‌ست
این دسته که بر گردن او می‌بینی دستی‌ست که بر گردن یاری بوده‌ست
***
آن مایه ز دنیا که خوری یا پوشی معذوری اگر در طلبش می‌کوشی
باقی همه رایگان نیرزد هشدار تا عمر گران‌بها بدان نفروشی
***
ما لعبتگانیم و فلک لعبت‌باز از روی حقیقتی نه از روی مجاز
یک‌چند درین بساط بازی کردیم رفتیم به صندوق عدم یک‌یک باز!
***
چون عمر به سر رسد چه شیرین و چه تلخ پیمانه چو پر شود چه بغداد و چه بلخ
می نوش که بعد از من و تو ماه بسی از سلخ به غره آید از غره به سلخ
***
برخیز و مخور غم جهان گذران بنشین و دمی به شادمانی گذران
در طبع جهان اگر وفایی بودی نوبت بتو خود نیامدی از دگران
***
مرغی دیدم نشسته بر باره طوس در پیش نهاده کله کیکاووس
با کله همی گفت که افسوس افسوس کو بانگ جرس‌ها و کجا ناله کوس
***
چون چرخ بکام یک خردمند نگشت خواهی تو فلک هفت شمر خواهی هشت
چون باید مرد و آرزوها همه هشت چه مور خورد بگور و چه گرگ به دشت
***
از دی که گذشت هیچ ازو یاد مکن فردا که نیامده‌ست فریاد مکن
ربر نامده و گذشته بنیاد مکن حالی خوش باش و عمر بر باد مکن
***
دشمن به غلط گفت که من فلسفیم ایزد داند که آنچه او گفت نیم
لیکن چو در این غم آشیان آمده‌ام آخر کم از آنکه من بدانم که کیم
***
در کارگه کوزه‌گری رفتم دوش دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش
ناگاه یکی کوزه برآورد خروش کو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه فروش
***
در دایره‌ای که آمد و رفتن ماست او را نه بدایت نه نهایت پیداست
کس می‌نزند دمی در این معنی راست کاین آمدن از کجا و رفتن به کجاست
***
این قافله عمر عجب می‌گذرد دریاب دمی که با طرب می‌گذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری پیش آر پیاله را که شب می‌گذرد
مصالح به‌کاررفته در ساخت آرامگاه خیام
جنس هسته مرکزی و اسکلت آرامگاه خیام از فلز و بدنه‌ی آن از بتن ساخته شده است. در ساخت پله‌ها از جنس سنگ گرانیت و برای دیواره‌های خیمه از سنگ تراورتن (گونه‌ای از سنگ آهک در رده‌ای از سنگ‌های رسوبی و تزئینی) استفاده شده است؛ سنگ قبر خیام از جنس سنگ سیاه مشهد است.
از وصیت نزد نظامی عروضی تا محل خاک‌سپاری
خیام در نشستی دوستانه نزد نظامی عروضی گفته بود: «گور من در موضعی باشد که هر بهار، شمال [نسیم] بر من گل‌افشان می‌کند» به همین جهت مهندس سیحون جایی را انتخاب کرد که 3 متر پایین‌تر از باغ است و در فصل بهار شکوفه‌های زردآلو به روی آرامگاه می‌ریزد. دورتادور آرامگاه پر از درختان همیشه سبز کاج است و این گونه این شاعر بزرگ به آرزوی پس از مرگ خود رسید.
اقامت در نیشابور با هومسا
شهر زیبای نیشابور فقط به بازدید از آرامگاه خیام محدود نمی‌شود؛ این شهر دارای جاذبه‌های فراوان تاریخی و طبیعی است و یک سفر تمام‌عیار را برای شما فراهم می‌کند. جاهای دیدنی نیشابور عبارتند از:
- آرامگاه عطار نیشابوری
- آسمان نمای خیام
- مقبره کمال‌الملک
- عمارت امین اسلامی
- دهکده چوبی
- روستای پلکانی بوژان
- دره هفت غار نیشابور
- باغ قدمگاه نیشابور
- کاروانسرای شاه عباسی نیشابور
- آبشارهای باصفای بار و گرینه در روستاهای اطراف نیشابور
- مسجد جامع نیشابور ساخته‌شده در سال 899
- بازار سرپوشیده نیشابور
- شادیاخ یا شادی کاخ نیشابور
- منطقه زیبا و سرسبز باغرود
- غار سرنی نیشابور
- معدن فیروزه نیشابور
- گرمابه مرمر نیشابور
- آب‌انبار بازار نو
- سرای زهدی نیشابور
علاوه بر مکان‌های دیدنی که ذکر شد روستاهای ییلاقی اطراف نیشابور هم جای بسیار مناسبی برای تفریح و بازدید است. اجاره ویلا و سوئیت در نیشابور گزینه مناسبی برای اقامت در این شهر است. تیم هومسا نیز در این مسیر درکنار شما خواهد بود تا روند اجاره ویلا و سوئیت برای شما به خوبی و بدون دردسر انجام شود.
کلام آخر
آرامگاه خیام؛ رباعی سرای مشهور ایرانی در جنوب شرقی نیشابور و در باغی در نزدیکی آرامگاه امامزاده محروق واقع شده است. طراح و معمار آرامگاه کنونی، هوشنگ سیحون است که بنا را با توجه به علومی که خیام در آن‌ها مهارت داشته و به‌صورت تلفیقی از ریاضیات، نجوم و شعر ساخته است. بازدید از این باغ زیبا با درختان سرسبز و معماری خاص بقعه خیام و سازه‌های اطراف آن را به شما توصیه می‌کنیم.
آرامگاه خیام نیشابوری؛ نابغه نجوم، ریاضی و شعر، فکر می‌کنم فقط یه نفر لایق هست درباره‌ی خیام کتمنت بده اونم صادق هدایته که رباعیاتش رو جم اوری کرد.
در بی‌خبری مرد چه هشیار و چه مست
خیام بزرگ