نارنجستان قوام ؛ عمارتی باشکوه در شیراز با هفت هنر اصیل ایرانی

به‌راستی که شیراز شهر زیبایی و شگفتی است. شهری تاریخی و باشکوه که می‌توان در تمام نقاط آن هنر و اصالت را یافت. مانند باغ نارنجستان قوام که در گوشه‌ای از شهر جا خوش کرده است و با زیبایی‌های بی‌حد و حسابش دل هر بیننده‌ای را می‌رباید و یکی از زیباترین باغ های شیراز است. این بنا یادگاری از دوران قاجاریه است که با معماری تلفیقی از دوران زندیه ساخته شده است. ما قصد داریم در ادامه نوشته به معرفی این بنا و شگفتی‌هایش بپردازیم؛ بنابراین پیشنهاد می‌کنیم برای شناخت بهتر این اثر تا انتها همراهمان باشید.

البته زیبایی‌های شیراز تنها در نارنجستان قوام خلاصه نمی‌شود. باغ ارم شیراز، باغ دلگشا، سعدیه، حافظیه، خانه زینت الملک، مسجد صورتی، شاهچراغ و غیره هر یک اثری ارزشمند محسوب می‌شوند که

آشنایی با نارنجستان قوام

مگر می‌شود به خیابان لطفعلی‌خان زند شیراز رفت و بعد از بازدید از باغ ارم شیراز سری به نارنجستان قوام نزد؟ عمارتی برجای‌مانده از دوران قاجار که قدم‌زدن در فضای روح‌افزای آن به‌مراتب مؤثرتر از هزاران داروی آرام‌بخش است. این بنا از یک عمارت باشکوه و باغی پر از درختان نارنج تشکیل شده است که خاندان قوام الملک مسئولیت ساخت آن را به‌عهده داشت. نام نارنجستان قوام نیز برگرفته از درختان معروف نارنج باغ و سازندگان عمارت یعنی خاندان قوام‌الملک است.
نارنجستان قوام کجاست؟ نارنجستان قوام در نقطه انتهایی و شرقی بخش قدیمی شهر و در خیابان لطفعلی‌خان زند شیراز قرار دارد؛ محلی که در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و محله درب شیخ در آنجا قرار داشت. همین موضوع سبب شده است که اهمیت این اثر چند برابر شود. از دیگر دلایل اهمیت این بنا، به‌کاررفتن هفت هنر اصیل ایرانی یعنی گچ‌بری، نقاشی سنتی، آینه‌کاری، آجرکاری، حجاری، معرق‌کاری و منبت‌کاری در معماری باغ نارنجستان قوام است.

نام این اثر در اردیبهشت ۱۳۵۳ با شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در حال حاضر ازجمله مهم‌ترین میراث تاریخی ایران‌زمین به‌شمار می‌رود.

مسیر دسترسی به نارنجستان قوام

شما می‌توانید با انواع وسایل نقلیه شخصی و عمومی ازجمله مترو، اتوبوس و تاکسی به نارنجستان قوام شیراز دسترسی داشته باشید. از آنجایی نارنجستان قوام در یک‌کیلومتری ایستگاه اتوبوس و متروی ولیعصر قرار دارد، کافی است سراغ خطوطی بروید که پایانه ولیعصر در مسیر آن‌ها قرار داشته باشد.

آدرس نارنجستان قوام

استان فارس، شیراز، خیابان لطفعلی خان زند، نرسیده به خیابان زینبیه (فلکه الغدیر)، باغ نارنجستان قوام.

امکانات نارنجستان قوام

زمانی که سراغ بازدید از باغ نارنجستان قوام شیراز رفتید، می‌توانید از امکانات متنوع این باغ و عمارتش استفاده کنید. فروشگاه صنایع دستی و لوازم تزئینی، قهوه‌خانه، کافی‌شاپ، سرویس بهداشتی و… ازجمله امکاناتی هستند که زمان بازدید از موزه نارنجستان در اختیار شما قرار می‌گیرد. شما می‌توانید از فروشگاه‌های این باغ، انواع صنایع دستی شیراز را بخرید و به‌عنوان سوغات شیراز برای عزیزانتان ببرید.

خاندان قوام چه کسانی بودند؟

یکی از بانفوذترین و مقتدرترین خاندان دوران قاجاریه، خاندان قوام‌ بودند. این خاندان درواقع فرزندان حاج ابراهیم خان کلانتر شیرازی بودند که برای چندین سده بر فارس و نواحی اطراف آن حکومت می‌کردند. محله «بالا کفت» در شیراز متعلق به این خاندان بود که اماکن دیدنی زیادی را در این منطقه و اطراف آن بنا کردند.

حسینیه قوام، باغ عفیف‌آباد، باغ دلگشا، باغ کلانتر، باغ بیگلر بیگی، خانه زینت‌الملک و نارنجستان قوام ازجمله مکان‌هایی هستند که به دست این خاندان ساخته شده‌اند.

گردش در مجموعه نارنجستان قوام

نارنجستان قوام از آن دسته جاهای دیدنی شیراز است که علاوه بر ارزش تاریخی‌اش، مکانی عالی برای کسب آرامش و سپری‌کردن اوقاتی خوش است. شاید در نگاه اول نارنجستان قوام را تنها به چشم یک اثر تاریخی بازمانده از روزگاران گذشته ببینید؛ اما این باغ فرصت‌های خوبی را برای کسب آرامش و گذراندن لحظاتی متفاوت در اختیارتان قرار می‌دهد. تماشای درختان سربه‌فلک‌کشیده و گل‌های رنگارنگ این باغ حال‌وهوای خاصی را مهمان دل‌تان می‌کند. اگر حتی به تاریخ علاقه نداشته باشید، معماری دل‌فریب نارنجستان قوام شما را مسحور خود می‌کند.

علاوه بر این، می‌توانید سراغ قهوه‌خانه نارنجستان قوام بروید و علاوه بر چای و دمنوش سنتی، عرقیجات و شربت‌های خانگی اصیل شیرازی را هم بچشید. حتی می‌توانید سراغ غرفه اجاره لباس‌های سنتی بروید و با انتخاب و پوشیدن یکی از لباس‌های رنگارنگ آن مکان، به گشت‌گذار در باغ بپردازید. برای ماندگارکردن این لحظات هم می‌توانید سراغ عکاسی و ثبت تصاویر بروید.

تاریخچه نارنجستان قوام

ساخت عمارت قوام به دوره ناصرالدین شاه قاجار و سال‌های 1257 تا 1267 برمی‌گردد. این باغ و عمارت آن در زمان حکومت محمدرضا خان قوام الملک سوم با نام «عمارت بیرونی» شناخته و به‌عنوان یک ساختمان اداری از آن استفاده می‌شد. تمام امور سیاسی، نظامی و جلسات با نمایندگان دولت‌های خارجی در این بخش از عمارت برگزار می‌شد. البته خانه‌ای که خانواده قوام در آن زندگی می‌کردند، «خانه زینت الملک اندرونی» نام داشت که در بخش دیگری از باغ بود.

بخش‌های مختلف باغ نارنجستان قوام

نارنجستان قوام از بخش‌های مختلفی نظیر کاخ، موزه، باغ و مکتب‌خانه تشکیل شده است. البته این مجموعه زنجیرخانه و اصطبل هم داشت که در جریان حوادث تاریخی و گذر زمان از بین رفتند. در ادامه نگاهی دقیق‌تر به بخش‌های مختلف این اثر خواهیم داشت.

• ورودی باغ قوام

بخش ورودی باغ نارنجستان قوام، از یک درب چوبی ساخته شده است که رو به جنوب باز می‌شود و با منبت‌کاری‌های زیبایی تزئین شده است. از طریق این درب به داخل یک هشتی با فضایی سرپوشیده و متصل به کوچه و حیاط خانه هدایت می‌شوید. سقف این هشتی از کاشی کاری، آجرکاری و مقرنس‌سازی‌های گچی کم‌نظیری ساخته شده است و فضای آن توسط دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پیدا می‌کند.
بعد از واردشدن به محوطه باغ، یک فروشگاه لوازم سنتی و تزئینی خواهید دید که توجه بسیاری از بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند. همچنان که از این قسمت گذر می‌کنید، محوطه‌ای بسیار زیبا و متقارن از درختان نارنج و نخل را خواهید دید که بسیار باشکوه هستند. بعد از این محوطه، می‌توانید ساختمان اصلی و ایوان تماشایی این عمارت را ببینید و از طریق چندین پلکانی که در دو طرف ایوان آن قرار دارند، وارد ایوان و عمارت اصلی شوید.

• ساختمان های باغ قوام

چندین ساحتمان در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی باغ ساخته شده است که هر یک چندین بخش دارد. به‌طور کلی ساختمان‌های نارنجستان از دو بخش تشکیل شده است؛ بخش شمالی با ایوان ستون‌دار جانبی، یک طبقه زیرزمین و دو طبقه بالایی برای انجام امور اداری و یک بخش جنوبی با چهار اتاق در گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی برای حضور خدمه. همچنین در طول حیاط بیست و یک عدد طاق‌نما دیده می‌شود.

• عمارت اصلی

ساختمانی که در بخش شمالی باغ قرار دارد، همان عمارت اصلی باغ است. این عمارت 20 اتاق دارد که همه آ‌ن‌ها به جز قسمت شرقی به یکدیگر راه دارند و به آخرین اتاق قسمت غربی منتهی می‌شوند. در بخش جنوبی زیرزمین این عمارت، اسلحه‌خانه قرار داشت؛ چراکه اهالی عمارت از حاکمان شهر بودند و تعدادی سرباز در اختیار داشتند. قسمت شمالی زیرزمین نیز محل نگه‌داری حبوبات، عرقیات و برنج بود.

• ایوان عمارت

عکس از: خبرگزاری ایسنا

به جرات می‌توان گفت که باشکوه‌ترین بخش ساختمان اصلی، ایوان بزرگ آن است. این عمارت از دو ستون سنگی یک‌پارچه و سقف مسطح تشکیل شده است که بر حوض وسط باغ تشرف دارد. این دو ستون بدنه استوانه‌ای دارند و از سنگ مرمر یک‌پارچه و سر‌ستون‌هایی مزین به مقرنس‌کاری‌های نفیس ساخته شده‌اند. اگر به سقف این ایوان بنگرید، در وسط آن نقاشی از یک مدال بزرگ می‌بینید که در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم شده است.

علاوه بر این نقاشی‌های زیبا، در دیگر قسمت‌های عمارت مانند سقف و دیوار ایوان و اتاق‌ها نیز می‌توانید نقاشی‌هایی از گل و بوته، حیوانات، منظره شکارگاه و دیگر اشکال مزین‌شده ببینید. حجاری سنگ‌های پایین دیوار و آینه‌کاری‌های قسمت شاه‌نشین از دیگر جذابیت‌های ایوان عمارت است.

• اتاق‌های عمارت

برای دسترسی به دیگر بخش‌های عمارت، دو راه‌پله در دو طرف ایوان بزرگ تعبیه شده است که به بهار خواب می‌رسند. این بهار خواب فضایی خارجی، مسطح و باز است که به باغ اشراف دارد. در هر طرف این بهار خواب نیز یک سالن و یک اتاق بزرگ وجود دارد که کف آن‌ها با کاشی‌های سفید و آبی پوشیده شده است. در نهایت نیز پله‌هایی دیده می‌شوند که برای رفتن به طبقه بالا ایجاد شده‌اند. زمانی که وارد اتاق اصلی مجاور ایوان شوید، سقف آینه‌کاری شده‌ای را می‌بینید که بسیار زیباست.
تالار اصلی به تالار آینه یا شاه‌نشین معروف است که با یک پنجره چوبی هلالی شکل به ایوان مرکزی راه پیدا می‌کند. در روبه‌روی ایوان شاه‌نشین، اتاق‌هایی وجود دارد که در گذشته برای اقامت حاکم وقت و اقوام و مهمانان نزدیکش استفاده می‌شد. چهار اتاق در طبقه بالا هم وجود دارد که مهمانان در آن به اقامت می‌پرداختند.

• ساختمان و تاسیسات ضلع شرقی

در ضلع شرقی باغ، حیاطی کوچک با تعدادی اتاق وجود دارد که در گذشته به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشت. در حیاط آشپرخانه نیز حوض کوچکی وجود دارد که پاشویه آن با قطعات سنگ سرخ‌ رنگی تزئین شده و کاشی‌های فیروزه‌ای رنگی در کف آن به‌کار رفته است. یک ستون سنگی حجاری‌شده نیز در جنوب حیاط آشپزخانه قرار دارد که به‌عنوان پایه گلدان از آن استفاده می‌شد.

• مجموعه ضلع جنوبی

دو راهرو در وسط بخش جنوبی باغ قرار دارد که یکی از آن‌ها با یک هشتی به درب ورودی باغ ارتباط پیدا می‌کند. شش اتاق در دو طرف این عمارت وجود دارد که در گذشته به‌عنوان دفتر کار از آن‌ها استفاده می‌شد. ایوان‌های وسیع جلوی این اتاق‌ها نیز حکم اتاق انتظار برای مراجعان را داشتند.

• خانه عرقی ها

عمارت مکتب‌خانه نیز یکی دیگر از بخش‌های عمارت نارنجستان قوام است که در قسمت شمالی این باغ قرار دارد. در قسمت جنوبی این بنا، مطبخ‌خانه قوام قرار داشت. بعدها که چندین خانواده در آن مکان ساکن شدند، بنا به محلی برای عرق‌گیری تبدیل شد. به همین دلیل نام «خانه عرقی‌ها» را روی این بنا نهادند. ساختار این بنا بر مبنای معماری درون‌گراست و به‌صورت حیاط مرکزی ساخته شده است.

• موزه نارنجستان قوام

آرتور آبراهام، ایران‌شناس معروف آمریکایی بین سال های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ سرپرست مؤسسه آسیایی دانشگاه شیراز بود. او انواع اشیا و عتیقه‌های فراوانی که در سفرهای پژوهشی خود در ایران به‌دست آورده بود را به این مکان آورد و به نمایش عموم گذاشت. به این ترتیب موزه نارنجستان قوام شکل گرفت. ظروف سفالی، انواع سکه‌ها با آلیاژهای مختلف، تابلو‌های ارزشمند، کاشی‌کاری‌های اصیل ایرانی و دیگر آثار تاریخی از جمله اهدایی‌های پرفسور پوپ به این موزه است.

معماری نارنجستان قوام

یکی از منحصربه‌فردترین و اصیل‌ترین نوع معماری ایران در باغ نارنجستان قوام شیراز به‌کار رفته است. زیبایی منحصربه‌فردی که چشم هر ببینده‌ای را نوازش می‌دهد و بینندگان خود را سرشار از غرور و افتخار می‌کند. بگذارید کمی از معماری این بنا بگوییم. از همان ابتدای ورود متوجه رعایت اصل تقارن در ساختار کلی بنا خواهید شد؛ به این صورت که ایوان ساختمان در وسط عمارت قرار گرفته و فضای دو طرف همراه اتاق‌ها کاملاً در تقارن با هم ساخته شده‌اند. معماری باغ نارنجستان قوام از سبک معماری دوران زندیه الهام گرفته شده و انواع هنرهای مختلف و بی‌نظیر هنرمندان اصیل ایرانی را در خود جای داده است.

در ادامه به معرفی این هفت هنر می‌پردازیم:

• نقاشی در نارنجستان قوام

نقاشی یکی از مهم‌ترین بخش‌های طراحی عمارت نارجستان قوام است. شما می‌توانید نقش‌ونگارهای هنرمندانه و زیبایی را در دیوارها و سقف‌های این عمارت ببینید. گل اخری، اکلیل، شنگرف، لاجورد و سایر رنگ‌‌های معدنی ازجمله مواد استفاده‌شده در تزئین هر دو نوع سقف‌‌های تخته‌کوبی‌‌شده و تیرقلمدانی این عمارت تاریخی هستند.

• مقرنس‌کاری

یکی از زیباترین نوع مقرنس کاری ایرانی، در سقف هشتی ورودی نارنجستان قوام استفاده شده است. این سقف با مقرنس آویخته تزئین شده و هنر کاشی کاری به زیباترین نحو ممکن در این قسمت به‌کار رفته است.

• آینه‌کاری‌‌های نارنجستان

یکی از جذاب‌ترین بخش‌های عمارت نارنجستان، تالار آینه و تالار شاه‌نشین آن است. در این تالارها از هر دو نوع آینه کاری استفاده شده است. نوع اول شامل آینه‌هایی است که با اشکال مختلف و در فرم‌های هندسی گوناگون به‌کار رفته‌اند.

در نوع دوم آینه کاری عمارت نارجستان قوام، از دو نوع آینه برای تزئین استفاده شده است؛ یک نوع آینه برای زمینه کار و نوع دیگر که از تکه‌های کوچک‌تری تشکیال شده است، و برای نقش و طرح روی زمینه. همچنین از شیشه‌های ساده و رنگی به‌عنوان روکش تکه‌های کوچک آینه استفاده شده است که به این نوع کار «چهار رویه» می‌گویند.

• آجرکاری

برای زیباسازی هرچه بیشتر فضای عمارت، روش‌های مختلفی مانند شطرنجی، بندسنگ، خفته و راسته و… در آجرکاری‌های نارنجستان قوام به کار رفته است.

• معرق‌‌کاری‌های خانه قوام

شما می‌توانید روی درب‌های اتاق‌ها و ستون‌های از جنس چوب گردو این عمارت، انواع نقش‌های اسلیمی و ترنج به‌کاررفته در معرق‌کاری‌های آن را ببینید. هنرمندان مختلفی در پیاده‌سازی این هنر زیبا نقش داشته‌اند.

• کاشی کاری

کاشی کاری نارنجستان قوام یکی از زیباترین بخش‌های این عمارت است که شهره جهانی دارد. زمانی که به ضلع جنوبی داخل این عمارت بروید، می‌توانید چندین صحنه برگرفته از داستان‌های تاریخی که با هنر کاشی‌کاری به تصویر کشیده شده‌اند را ببینید. سلیمان و بلقیس ملکه سبا، خسرو و شیرین، شیرین و فرهاد و صحنه‌‌هایی از شکار حیوانات بخشی از طرح‌های کاشی کاری نارنجستان قوام هستند.

• حجاری

اگر سراغ ازاره‌‌های ضلع جنوبی و شمالی عمارت بروید، می‌توانید حجاری‌های چشم‌نوازی را روی سنگ‌های به‌کاررفته در آن قسمت ببینید. تصاویری الهام‌گرفته از نقوش تخت جمشید با حیوانات افسانه‌‌ای، تصویر سربازهای قاجاری، نقوش اسلیمی مشبک و تصویر درختان مینیاتوری ازجمله طرح‌هایی است که می‌توانید در این بخش ببینید.

شکم‌گردی در شیراز

در سفر به این شهر، در کنار بازدید از جاذبه‌ها و جاهای تفریحی شیراز ، حتما  سری هم به رستوران‌های آن بزنید. رستوران‌هایی مانند هفت خان، پرهامی، برنتین، باغ عمارت شاپوری، صوفی، باغ راز، شرزه و غیره جزو بهترین رستوران های شیراز محسوب می‌شوند.

در سفر به شیراز کجا اقامت کنیم؟

شیراز از آن دسته شهرهایی است که تنها با یک یا دو روز نمی‌توان از تمام جاذبه‌های آن دیدن کرد. برای اینکه بتوانید همه جاهای دیدنی شیراز را از نزدیک ببینید و از تماشای آن ها لذت ببرید بهتر است چند روزی را مهمان مردم مهمان نواز این شهر باشید. برای اقامت در این شهر زیبا و دیدنی کافی است وارد سایت هومسا شوید و با اجاره ویلا و سوئیت در شیراز، اقامتی خاطره‌انگیز را برای خود و همراهان‌تان رقم بزنید. ولی اگر به اقامت در واحدهای بوم‌گردی علاقه دارید، اجاره اقامتگاه بوم‌گردی در شیراز مانند اقامتگاه سنتی آنا، گلشن و یا ماه منیر را توصیه می‌کنیم.

سخن آخر

باغ نارنجستان قوام شیراز از آن دسته مکان‌هایی است که دیدنش بر هر ایرانی واجب است؛ تلفیق زیبایی از معماری اصیل ایرانی و هفت هنر ارزشمند این خاک و بوم که در فضایی شاعرانه توسط شکوفه‌های درختان نارنج و عطر دل‌انگیزشان احاطه شده است. زبان از بیان زیبایی و عظمت این عمارت عاجز است؛ درنتیجه پیشنهاد می‌کنیم خودتان به این مجموعه سفر کنید تا این زیبایی‌ها را از نزدیک ببینید. در پایان همچنین پیرو موضوع این مقاله، پیشنهاد می کنیم که به مقاله ی جذاب سفر یک روزه به شمال سری بزنید.